Աբուլ

Տեղադրություն. գտնվում է Ախալքալաքի և Աբուլ լեռան միջակայքում, լեռան հարավարևմտյան ստորոտում, շրջկենտրոնից 10 կմ արևելք, ծովի մակերևույթից ունի 1964-1985 մ բարձրություն:

Պատմություն. համաձայն 1595 թ. կազմված «Գյուրջիստանի վիլայեթի ընդարձակ դավթար»-ի՝ Աբուլն ունեցել է 12 տուն բնակիչ և պետական գանձարան մուծել 14.000 ակչե __11. Ակչեն (ակչա) փոքր արծաթյա դրամ է, ղուրուշի 1/120 մասը (տե՛ս «Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդըրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին», հ. Ա, կազմեց Սաֆրաստյան Ա. հարկ __22. “გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 229-230: : Հայտնի է նաև, որ 1705-1706 թթ.` տանուտեր Մեհմեդի օրոք, հարկվել է 13.000 ակչե __33. “ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი 1694-1732 წწ.”, էջ 122: :

1830 թ. Կարնո գավառի Ումուտում __44. Ումուտումը (այժմ՝ Umudum) հայաբնակ գյուղ էր՝ Կարին (Էրզրում) քաղաքից 16 կմ հյուսիս: գյուղից գաղթած հայերը հաստատվել են այդ ժամանակ հայաթափ ու ավերակ Աբուլ գյուղատեղիում և շենացրել այն:

Տնտեսություն. 1860-ական թթ. գյուղում գործել են 2 ջրաղաց և 2 ձիթհան __55. Сборник материалов для описания Тифлисской губернии (այսուհետև` СМОТГ), т. 1, вып. 1, Тифлис, 1870, с. 31: :

Բացի հացաբույսերի մշակումից և անասնապահությունից, աբուլցիների գլխավոր զբաղմունքներից էր բրուտագործությունը: Օգտագործելով գյուղից շուրջ 1 կմ հեռու (Աբուլ լեռան ուղղությամբ) գտնվող բարձրորակ կավը` աբուլցիները պատրաստել են կենցաղային իրեր (կուժ, պուլիկ և այլն) __66. “Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, էջ 296: :

Բնակչություն. ամբողջ ԺԹ դարի ընթացքում և Ի դարի սկզբին Աբուլի բնակչությունն անընդմեջ աճել է: Բնակչության թվաքանակի նվազումը 1918-ին և հաջորդած տարիներին պայմանավորված է թուրքական բանակի ներխուժմամբ ու գաղթով: Վերջինիս հետևանքով առաջացած սովից ու հիվանդություններից զգալի թվով աբուլցիներ են զոհվել: Խորհրդային տարիներին տարագիր գյուղացիները կրկին համախմբվել են հայրենի գյուղում և երկրորդ անգամ շենացրել: Ներկայումս Աբուլի բնակչության թվաքանակը մոտեցել է 1880-ականների ցուցանիշին:

Ստորև ներկայացնում ենք գյուղի բնակչության թվաքանակի փոփոխություններն ըստ հետևյալ տարիների.

Տարեթիվ       տուն       արական        իգական     միասին

1838 __77 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1361, թ. 7-8:                                123                   128               251

1840 __88 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:                                112                   126               238

1841 __99 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 63-64:                                116                   129               245

1842 __1010 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 78:                              120                   131               251

1844 __1111 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 16:                              135                   139               274

1845 __1212 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 72-73:                              144                   145               289

1847 __1313 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 35:                              152                   188               280

1849 __1414 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 39:                              165                   200               365

1857 __1515 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 53-54:                              144                   200               344

1860 __1616 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 66:                              152                   215               367

1861 __1717 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 24:                              211                   182               393

1862 __1818 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ 21:                              219                   183               402

1863 __1919 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 20-21:                              223                   193               416

1864 __2020 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 10:                              228                   193               421

1865 __2121 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 11-14:                              231                   197               428

1866 __2222 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, թ. 74:               47          231                   197               428

1867__2323 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 22:                              236                   213               449

1868 __2424 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27:                              232                   214               446

1869 __2525 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3855, թ. 6-7:                              241                   214               455

1870 __2626 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 19-20:               47           242                   216              458

1871 __27                              239                   216               455

1872 __2828 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 58:                              240                   217               457

1875 __2929 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 71-72:                              243                   216               459

1874 __3030 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 28:                                                                             463

1875 __3131 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 21:                                                                             459

1876 __3232 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 30-31:                              245                   216               461

1877 __3333 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 29-30:                              360                   286               646

1878 __3434 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 218-219:                              361                   287               648

1880 __3535 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 88:                              361                   290               651

1881 __3636 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 98:                              363                   291               654

1882 __3737 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 44:                              365                   289               654

1883 __3838 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 48-49:                              360                   285               645

1885 __3939 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 10:               53          363                   282               645

1886 __4040 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3878, թ. 12:                              363                   282               645

1889 __4141 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 65:                              407                   330               737

1890 __4242 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 146:                              410                   331               741

1891 __4343 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 145: Նույն տար­վա հա­մար մեկ այլ աղ­բյուր գյու­ղի բնակ­չու­թյան թի­վը ցույցէ տա­լիս708 շունչ (“Кав­каз”, 1891, No 241):               64          430                   354               784

1892 __4444 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 117:                              443                   362               805

1893 __4545 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 121-122:                              440                   357               797

1894 __4646 ՀԱԴ, ֆ. 22, ց. 1, գ. 298, թ. 21-22: Տե՛ս նաև՝ ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 170-171:                              450                   375               825

1897 __4747 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 143-144:                              475                   403               878

1898 __4848 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 165: Լրատ­վա­կան մեկ այլ հա­ղորդ­ման հա­մա­ձայն` նույն թվա­կա­նին գյուղն ու­նե­ցել է 441 շունչ («Նոր-Դար», 1898, No 101, էջ 3), ո­րը չի կա­րող հա­վաս­տի հա­մար­վել:                              492                   422               914

1899 __4949 Мушкетов И., Материалы по ахалкалакскомузем­ле­тря­сению 19-ого декабря 1899 г.– “Труды Гео­ло­го­чес­ка­го комитета”, Новаясерия, вып 1, СПБ, 1903, էջ 7:               89                                                          914

1900 __5050 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55:                              502                   427               929

1901 __5151 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 205, թ. 134-139:                              505                   429               934

1902 __5252 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 19-20:                              537                   448               985

1905 __5353 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 262-263:                              582                   491               973

1908 __5454 ՀԱԴ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 43:               103        609                   519               1128

1910 __5555 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 135-136:                              627                   533               1160

1912 __5656 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 58-59:                              644                   562               1206

1914 __5757 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 173-174: Հա­մա­ձայն վի­ճա­կագ­րա­կան մեկ այլ տվյա­լի՝ 1914 թ. ու­նե­ցել է 1448 բնա­կիչ (“Кав­казскийкал­ен­дарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 82):                              658                   577               1235

1916 __5858 ՀԱԴ, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 20-21:                              678                   580               1258

1918 __5959 ՀԱԴ, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4:               128        473                   462                930

1921 __6060 ՀԱԴ, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 2:                              202                   198               400

1968 __6161 Հայկական սովետական հանրագիտարան (այսուհետև` ՀՍՀ), հ.1, Երևան, 1974, էջ 45:                                                                             1250

1987 __6262 Ըստ գյուղխորհրդի մատյանների։              161                                                        686

Երկրորդ աշխարհամարտին աբուլցիներից մասնակցել է 132 հոգի, որոնցից զոհվել է 72-ը __6363. Դավթյան Ա., Ջավախք, էջ 100: :

Դպրոց. աբուլցիները հենց սկզբից կրթության հարցում նախանձախնդիր են եղել: Դրա վկայությունն է արդեն 1837-ին գյուղում խալֆայական տիպի դպրոցի գոյությունը __6464. ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 4077, թ. 20, նաև` գ. 3977, թ. 54: : Ծխական դպրոցն էլ համեմատաբար հին պատմություն ունի, հիմնվել է 1864 թ.: Ծխական դպրոցի գործունեությանը վերաբերող տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

տարեթիվ           այլ տեղեկ.         ուսուցիչ        աշակերտ

1837 __6565 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 4077, թ. 20:            խալ­ֆա­յա­կան                1                       12

1864 __6666 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 54:            ա­րա­կան

1865 __6767 ՀԱԴ, ֆ. 355, ց. 1, գ. 332, թ. 12, ֆ. 355, ց. 1, գ. 279, թ. 8, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 2:                                                     1                       27

1868 __6868 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 54: Դա­սա­վանդ­վում էին հետևյալ ա­ռար­կա­նե­րը՝ հա­յե­րեն, ռու­սե­րեն, կրոն, հա­յե­րեն ըն­թեր­ցա­նու­թյուն, քե­րա­կա­նու­թյուն, հա­յոց պատ­մու­թյուն, ե­կե­ղե­ցա­կան երգ, վա­յել­չագ­րու­թյուն, թվա­բա­նու­թյուն, ռու­սե­րեն ըն­թեր­ցա­նու­թյուն, վա­յել­չագ­րու­թյան մաս­նա­վոր թարգ­մա­նու­թյուն և սուրբ գր­քե­րի պար­զա­բա­նու­թյուն:                                                     1                       30

1870 __6969 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3978, թ. 34:                                                     1                       30

1872 __7070 ՀԱԴ, ֆ. 355, ց. 1, գ. 332, թ. 12:                                                     1                       26

1873/74 __7171 Խու­դո­յան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 513:                                                1                      23

1875 __7272 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3983, թ. 17: Ու­նե­ցել է նաև նա­խակր­թա­րան: Ու­սու­ցիչն էր Սեդ­րակ Հա­րու­թյու­նյան­ցը (ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 3, գ. 52, թ. 43):                                                     1                      40

1876 __7373 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 51-52:                                                     1                      23

1877 __7474 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 31, նաև` գ. 3850, թ. 130:                                                     1                      30

1878 __7575 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 177:                                                     1                      24

1879 __7676 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 7279, թ. 3:                                                     1                      24

1880 __7777 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 88:                                                     1                      39

1881 __7878 Խու­դո­յան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 513:                                                                             40

1883 __7979 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 48-49:                                                     1                     14

1889 __8080 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 97:                                                     1                     30

1891 __8181 “Кав­каз”,1891, No 241: Դպ­րո­ցի փակ լի­նե­լու պատ­ճա­ռով ա­բուլ­ցի դպ­րո­ցա­կան­նե­րը հա­ճա­խել են Կար­տի­կամ գյու­ղի դպ­րո­ցը:            չի գոր­ծել

1914/15 __8282 ՀԱԴ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1039, թ. 31:       վե­րա­բաց­վել է

1917 __8383 “Армянский вестник”,1917, No 35-36, էջ 21 (ԿՀԲԸ = Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերություն):            գոր­ծել է ԿՀ­ԲԸ-ի օ­ժան­դա­կու­թյամբ

Սբ. Հարություն եկեղեցի. Ժ-ԺԱ դարերով թվագրվող համակ սրբատաշ, դեղնավուն տուֆից կառուցված միանավ, թաղածածկ հորինվածքով եկեղեցին (արտաքին չափերն են՝ 11,85 x 6,50 մ), ամենայն հավանականությամբ, ի սկզբանե եղել է բյուզանդածես:

Հայտնի չէ, թե քանի դար է հիշյալ եկեղեցին գործել որպես բյուզանդածես, բայց շուրջը տարածված ԺԵ-ԺԷ դարերին վերաբերող հայկական գերեզմանոցը վկայում է, որ առնվազն այդ շրջանից այն արդեն գործել է որպես հայ-առաքելական (բնականաբար, նաև օծված է եղել հայոց եկեղեցու ծեսով) __8484 «Ար­ձա­գանք», 1885, No 3, էջ 43: : Նորաբնակները, գտնվելով նյութական սուղ կացության մեջ, նպատակահարմար են համարել հոգևոր իշխանության թույլտվությամբ օծել տեղում կանգուն մնացած հին եկեղեցին: ԺԹ դարի 30-ական թվականներին, երբ եկեղեցին օծվել է Սբ. Հարություն անվամբ, ներսում՝ հյուսիսային պատի մեջ, ավելացվել է մկրտարանի ավազանը, իսկ հանգուցյալներն ամփոփվել են եկեղեցու շուրջ տարածված միջնադարյան գերեզմանոցում: Ի դեպ, այդտեղ պահպանվել են բնիկներից մնացած նյութական մշակույթի հետքեր, քառակող կոթողների, խաչքարերի պատվանդաններ և խոյաձև տապանաքարեր:

Արևմտյան ճա­կա­տին, բարձր դիր­քով, գրե­թե քի­վի տակ պահ­պան­վել է վրաց մես­րո­պա­տառ, երկ­տող հա­կիրճ ար­ձա­նագ­րու­թյուն.

ჯ(უარ)ი ქ(რი)ს(ტეს)ი. | ქ(რისტ)ე შ(ეი­წყა­ლ)ე გ(უ)ზ(ა)ნ გ(ალა)ტ(ო)ზ(ი).

Թարգմ. Խաչ Քրիս­տո­սի: Քրիս­տոս ո­ղոր­միր Գու­զան քա­րա­գործ­ներին:

Հրատ. Brosset M., Mélanges Asiatique, II, էջ 344: კალისტრატ ე, საისტორიო მასალა ვ, “ივერია”, 1891, # 239£ Ростомов И., Сборник Мат­ер­иалов для Опи­сания Мест­ностей и Племен Кав­ка­за, вып. XXV, 1898, с. 29։ ცისკარიშვილი ვ., jავახეთის ეპიგრაფიკა როგორც საისტორიო წყარო, თბილისი, 1959, էջ 122: ბერძენიშვილი ნ., jავახეთის 1933 წლის ექსპედიციის დღიური: სის. 1, 1964, էջ 108: სილოგავა ვ., მრავალთავი, ვიი, თბილისი, էջ 170: “ჯავახეთი. ისტორიულ-ხუროთმოძღვრული გზამკვლევი”, თბილისი, 2000,էջ 48:

Ծանոթ. Կալիստրատը გრტე տառակապակցությունը թեա­­կանորեն վերականգնում է გურანტე (Գուրանտե) կամ (Գու­րանդուխտ) გურანდუხტ: Ն. Բերձենիշվիլին որոշ վերա­պա­­հությամբ կրկնել է նախորդ հրատարակիչներին՝ արձա­նագրությունը թվագրելով ԺԱ-ԺԲ դարերով: Վ. Ցիսկարիշվիլին անտեսել է Մ. Բրոսսեի ներկայացրած վիմագրի առաջին հրա­տարակությունը: Վ. Սիլոգավան, հիմք ընդունելով արձանա­գրության ոճական առանձնահատկությունները, այն վերագրել է ԺԲ դարին:

Սբ. Աստվածածին եկեղեցի. Սբ. Հարությունը` որպես ծխական եկեղեցի, գործել է ավելի քան կես դար, սակայն 1870-ականների վերջերին զգացվել է նոր, ավելի ընդարձակ եկեղեցի կառուցելու անհրաժեշտությունը: Բազմածախս նոր եկեղեցու կառուցումը սկսվել է 1884-ին. «Գիւղացիք պատրաստւում են շինել նոր եկեղեցի, որի հիմն օծեց ս. Առաջնորդը» __8585 «Արձագանք», 1885, No 3, էջ 43: : Սբ. Աստվածածնի անվամբ օծված նորաշեն եկեղեցին, ինչպես և հինը, կառուցված է սրբատաշ տուֆով: Այն ընդարձակ կառույց է (20,2 x 10,4 մ), եռանավ հորինվածքով, ավանդատներով, երկու զույգ սյուներով, արևմտյան ճակտոնի գագաթին՝ զանգակատնով (քանդվել է կայծակի հարվածից):

Դամբարաններ. Աբուլի արևմտյան կողմում` ճանապարհի հարավային եզրին, պահպանվել են ժայռափոր գերեզմաններ (ավելի ճիշտ՝ դամբարաններ), որոնք, ամենայն հավանականությամբ, վերաբերում են նախաքրիստոնեական շրջանին:

Գյուղից 2 կմ հյուսիս-արևմուտք մ.թ.ա. Գ-Բ հազ. թվագրվող դամբարանադաշտն է:

Խարաբա գյուղատեղի. Աբուլի շրջակայքում Խարաբա անունով երկու հին գյուղատեղիներ կան: Մեկը տարածվում է գյուղի հարավային եզրին, մյուսը՝ գյուղից 1,5 կմ հյուսիս-արևմուտք: Վերջինում պահպանվել են հիմնավեր եկեղեցու առանձին սրբատաշ քարեր, խոյաձև տապանաքարերով և կոթողների խաչազարդ պատվանդաններով գերեզմանոց: