Ազավրեթ

Տեղադրություն. գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 19 կմ հյուսիս, ծ. մ. 1840-1940 մ բարձրության վրա, համանուն վտակի երկու ափերին:

Անվան ծագումը. ստուգաբանվում է որպես «գրաստների երկիր» __11. Ростомов И., Ахалкалакский уезд в археологическом отношении.– Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен Кавказа, вып. XXV, 1898, с. 30: :

Պատմություն. համաձայն 1595 թ. թուրքական կառավարության կազմած հարկացուցակի՝ գյուղն ունեցել է 6 տուն, հարկվել է 25.000 ակչե __22. “გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 203-204: :

Բնակչություն. գյուղի ներկայիս բնակիչների նախնիները գաղթել են Էրզրում քաղաքից, համանուն գավառի Ղարակեպակ __33. Ղարակեպակը (Ղարագյոբեկ, այժմ՝ Karagöbek) հայաբնակ գյուղ էր՝ Կարինից (Էրզրում) 29 կմ հյուսիս-արևելք: , Շիփեկ __44. Շիփեկը (Շինետ, այժմ՝ Akbaba) հայաբնակ գյուղ էր՝ Կարին (Էրզրում) քաղաքից 38 կմ հյուսիս-արևելք, Թորթումից 9 կմ հարավ-արևմուտք: գյուղերից և Սեբաստիայից __55. «Հայաստանի աշխատավորուհի», 1984, N 1: :

Վիճակագրություն. Ջավախքի բազմամարդ գյուղերից մեկն է: Հայաթափ գյուղատեղիում բարձրհայքցի վերաբնակիչների` գյուղում հաստատվելու պահից ևեթ Ազավրեթն ունեցել է համեմատաբար ստվար բնակչություն, որը պարզորոշ նկատվում է ստորև բերվող վիճակագրական տվյալներ պարունակող աղյուսակից.

տարեթիվ               տուն      արական           իգական       միասին

1840 __66 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:                                          185                       186                   371

1841 __77 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 67:                                          247                       200                   447

1842 __88 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 78-79:                                          218                       175                   393

1844 __99 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 16-17:                                          235                       193                   426

1845 __1010 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 70-71:                                        250                       209                   459

1847 __1111 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 35-36:                                        270                       230                   500

1849 __1212 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 39-40:                                        284

1853 __1313 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 37-38:                                        267                       250                   517

1854 __1414 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 48-49:                                       269                       254                   523

1855__1515 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3826, թ. 46-47:                                       301                       252                   553

1857 __1616 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 53-54:                                        322                       281                   603

1860 __1717 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 65-66:                 64                   331                       297                   628

1861 __1818 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 24-25:                 56                   339                       298                   637

1862 __1919 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 21-22:                 56                   348                       308                   656

1863 __2020 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22:                 66                   359                       316                   675

1864 __2121 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 9:                                        575                       331                   906

1866 __2222 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:                 66                   558                       326                   884

1867 __2323 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 20-21:                                        585                       353                   938

1868 __2424 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 28:                                        591                       367                   958

1869 __2525 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 10:                                        610                       385                   995

1870__2626 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 20:                 66                  626                       396                   1022

1871__2727 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 10-11:                                       638                       409                   1047

1872 __2828 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 57-58, 61-62, նաև` ֆ. 355, ց. 1, գ. 332, թ. 10, 12, 28:                                        657                       409                   1066

1873 __2929 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 71-72:                                        656                       426                   1076

1874 __3030 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 28-29:                                                                                                1096

1875 __3131 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 21-22:                 84                                                                         1065

1876 __3232 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 30-31: «Մե­ղու Հա­յաս­տա­նի», 1875, No 44, էջ 2:                                        663                       441                   1104

1877 __3333 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 126, նաև` գ. 3869, թ. 29-30:                                        678                       484                   1162

1878 __3434 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 218-219:                                        694                       490                   1184

1880 __3535 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 88-89:                                        738                       523                   1261

1881 __3636 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 98-99, 101-102:                                        748                       548                   1296

1882 __3737 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 44-45:                                        755                       567                   1322

1884 __3838 «Ար­ձա­գանք», 1885, No 3, էջ 44:                 80

1885 __3939 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 11, 15, 80, 86-87:                                        777                       597                   1374

1886 __4040 ­“Кав­казский кал­ен­дарьна 1894 г.”, Тифлис, 1893, էջ 153:                                                                                                1146

1887 __4141 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 41-42:                                        850                       660                   1510

1889 __4242 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 66-67:                                        868                       675                   1543

1890 __4343 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 148:                                        874                       691                   1565

1891 __4444 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 147:                                        803                       709                   1512

1892 __4545 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 119:                                        827                       734                   1561

1893 __4646 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 43-44: Տե՛ս նաև՝ «Մուրճ», 1894, No 5, էջ 794:                 110                 828                      728                    1556

1894 __4747 ՀԱԴ, ֆ. 22, ց. 1, գ. 298, թ. 22, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 172-173:                                         843                      752                   1595

1897 __4848 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 145-146:                                         932                      810                   1742

1898 __4949 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 167:                                         968                      848                   1816

1899 __5050 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 101-102:                                         934                      798                   1732

1900 __5151 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 52:                                         964                       824                  1788

1901 __5252 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 69:                                         988                       831                  1819

1902 __5353 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 21-22:                                         1007                     832                  1839

1905 __5454 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 264-265:                                         1074                     892                  1966

1908 __5555 ՀԱԴ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 43:                 136                 1084                     900                  1984

1910 __5656 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 136-137:                                         1098                     936                   2034

1912 __5757 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 18-19:                                         1136                     992                   2128

1914 __5858 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 175-176: Ի դեպ, նույն թվա­կա­նի հա­մար մեկ այլ աղ­բյու­րում նշ­ված է 1740 շունչ (“Кав­казский кал­ен­дарь на 1915 г.”, էջ 84).                                         1162                     994                   2156

1916 __5959 ՀԱԴ, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 22-23:                                         1184                     1017                 2201

1921 __6060 ՀԱԴ, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1:                                         210                       190                   400

1965 __6161 ՀՍՀ, հ. 1, էջ 95:                                                                                                1150

1987 __6262 Ըստ գյուղխորհրդի մատյանների։                 367                                                                        1662

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակցած 300 ազավրեթցիներից 116-ը զոհվել է __6363. Դավթյան Ա., Ջավախք, էջ 101: :

Առողջապահություն. 2005 թ. սեպտեմբերի 10-ին ՀՕՄ-ի Ջավախքի օժանդակության ծրագրի հանձնախմբի նախաձեռնությամբ գյուղում բացվել է նոր բուժկետ:

Դպրոց. հիմնադրվել է 1863 թ.: Հաստատության հետագա տարիների գործունեությունը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

տարեթիվ          այլ տեղեկ.                ուսուցիչ          աշակերտ

1863 __6464 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 56:         հիմ­նադր­վել է

1865 __6565 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 2:                                             1                      21

1868 __6666 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 56: 1868 թ. դպ­րոցն ու­ներ 5 հու­գուց բաղ­կա­ցած հո­գա­բար­ձու­թյուն: Դա­սա­վանդ­վում էին հա­յե­րեն, ռու­սե­րեն, կրոն, հա­յե­րեն ըն­թեր­ցա­նու­թյուն, քե­րա­կա­նու­թյուն, հա­յոց պատ­մու­թյուն, ե­կե­ղե­ցա­կան երգ, վա­յել­չագ­րու­թյուն, թվա­բա­նու­թյուն, ռու­սե­րեն ըն­թեր­ցա­նու­թյուն ու վա­յել­չագ­րու­թյուն, մաս­նա­վոր թարգ­մա­նու­թյուն, կրո­նա­կան գր­քե­րի մեկ­նու­թյուն:                                             1                      27

1872 __6767 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 57-58, 61-62:                                             1                      41

1876 __6868 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 52:                                             1                      20

1877 __6969 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 130:                                             1                      20

1878 __7070 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 178:                                             1                      18

1879 __7171 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 7279, թ. 3, 8:                                             1                      18

1881 __7272 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 98-99,101-102:                                             1                      42

1882 __7373 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 44-45:                                             1                      46

1885 __7474 Դպ­րո­ցի շեն­քը կից էր ե­կե­ղե­ցուն. «Ե­կե­ղեց­ւոյ գաւ­թում ու­նին և մի ծխա­կան դպ­րոց, ուր ու­սու­ցա­նում են մաս­նա­ւոր ըն­թեր­ցա­նու­թիւն» («Ար­ձա­գանք», 1885, No 3, էջ 44):

1917/18 __7575 Դպ­րո­ցը տար­րա­կան էր, Ա­խալ­քա­լա­քի տար­րա­կան մի­դա­սյա դպ­րո­ցին կից (ՀԱԴ, ֆ. 441, ց. 1, գ. 43, թ. 1):    տար­րա­կան

1989 __7676 Համաձայն դպրոցի տնօրինության տրամադրած տվյալների:         միջ­նա­կարգ                                       180

Սբ. Մատթեոս (Մարկոս ավետարանիչ) եկեղեցի. գտնվում է գյուղի հյուսիսային կողմում: Թվագրվում է Ժ-ԺԱ դարերով և, ամենայն հավանականությամբ, ի սկզբանե եղել է բյուզանդածես: Սակայն նախ` ԺԴ-ԺԵ դարերում, ապա նաև 1830-ականներին ամայի գյուղատեղիում հաստատված կարնեցի հայերը շենքն օծել են հայ-առաքելական ծիսակարգով (վերջին անգամ` Սբ. Մատթեոս անվամբ) և ծառայեցրել որպես ծխական եկեղեցի __7777 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 42-67: : Վավերագրերում հիշատակվում է նաև Սբ. Մարկոս Ավետարանիչ անվամբ: Այդպես գործել է գրեթե չորս տասնամյակ` մինչև 1868 թ. ծխական նոր եկեղեցու կառուցումը:

Այժմ կիսավեր է, կանգուն են միայն պատերը: Ճարտարապետական բարձրարվեստ հուշարձան է: Արտաքին չափերն են՝ 12,20 x 10,40 մ (ներառյալ` կից սրահը):

Եկեղեցու հյուսիսային պատին, ներքուստ, պահպանվել է վրաց մեսրոպատառ եռատող արձանագրություն.

ო(ჳფალ)ო … თდ | ჲამს[მ]? | შ(ეე)წ(ი)ე.

Թարգմ. Տեր… օգ­նիր:

Հրատ. Ростомов И., А­хал­ка­лакский уезд в археологическом отно­ше­нии.– Сборник Мат­ер­иалов для Опи­сания Мест­нос­тей и Племен Кав­ка­за, вып. XXV, 1898, с. 30: ცისკარიშვილი ვ., նշվ. աշխ.,էջ 122-123: ბერძენიშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 155: “ჯავახეთი. ისტორიულ-ხუროთ­მოძღვრული გზამკვლევი”,էջ 73:

Ծանոթ. Վ. Ցիս­կա­րիշ­վի­լին արձանագրությունը վերահրա­տա­րա­կել է ըստ Ի. Ռոստոմաշվիլու և առաջարկել հետևյալ վե­րա­­կանգ­նումը` “უფალო თედოჲ (თევდორეჲ?) ამის მ(აშე­ნე­ბე­ლი) შეეწიე (შეიწყალე?)”:

Թարգմ.` «Տեր սրա շի­նող Թե­դո­յին (Թևդո­րեին) օգնիր:

Ն. Բերձենիշվիլին արձանա­գրության երկ­րորդ տողում կարդում է ընդամենը երեք տառ՝ ამს և թեա­կա­նո­րեն վե­րականգնում է՝ მამას (հորը): “ჯავახეთი. ისტორიულ-ხუროთმოძღვრული გზამკვლევი”-ի խմբագրա­կազմը ներ­կա­յաց­րել է վիմագրի վերծանման ցիսկարիշվիլյան տարբերակը՝ უფალო, თევდორეჲ — ამის მაშენებელი შეიწყალე:

Վ. Սիլոգավան Ազավրեթի հին եկեղեցու որմին պահպան­ված արձանագրությունը ժամանակակից է համարում Ալաս­տանի վրաց մեսրոպատառ արձանագրություններին և ըստ այդմ այն թվագրում է Ժ-ԺԱ դարերով (տե՛ս՝ სილოგავა ვ., მრა­ვალ­თა­ვი, ვიი, თბილისი, 1980, էջ 171):

Սբ. Մեսրոպ թարգմանիչ եկեղեցի. կառուցվել է 1868 թ.: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին ունի կըրկնահարկ զանգակատուն: 1885 թ. ականատեսը նշել է. «…ունին մի եկեղեցի հոյակապ, սրբատաշ քարով, բայց փայտածածկ» __7878. «Արձագանք», 1885, No 3, էջ 44: : Տուժել է 1899 թ. դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժից __7979. Мушкетов И., Материалы по ахалкалакскому землетрясению 19-ого декабря 1899 г.– “Труды Геологоческаго комитета”, Новая серия, вып 1, СПБ, 1903, с. 24: :

Ներկայումս եկեղեցին կանգուն է և բարեկարգ:

Միակ՝ հա­րա­վա­յին ճա­կա­տից բաց­ված մուտ­քի բա­րա­վո­րին քա­ռա­տող փո­րագր­վածք.

Ս. ՄԵՍ­ՐՈՎԲ ԹԱՐԳ­ՄԱ­ՆԻՉ Ե­ԿԵ­ՂԵ­ՑԻՍ | ՀԱ­ՅՈՑ ԿԱ­ՌՈՒ­ՑԱՒ ԱՐ­ԴԵԱՄ(Բ)Ք ԵՒ | ԾԱ­ԽԻՒՔ ՀԱ­ՄԱՅՆ ԺՈ­ՂՈՎՐ­ԴՈՑ Ա­ԶԱՒ­ՐԷԹ ԳԵՂՋ | Ա­ՄԻ ՓՐԿ­ՉԻՆ 1868. ԻՍԿ ՀԱ(ՅՈՑ) ՌՅԺԶ:

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Գերեզմանոց. տարածվում է գյուղի հյուսիսարևելյան եզրին: Տեղում պահպանվել են ԺԶ-Ի դարերին բնորոշ ուղղանկյունաձև, օրորոցաձև և ձիակերպ տապանաքարեր:

Բնակելի տուն. Ազավրեթում պահպանվում է 1872 թ. բուխարի ունեցող Ժորա Սալնաձորցյանի հայրական տունը:

«Թեթրով» գյուղատեղի. գյուղից 4 կմ հյուսիս-արևմուտք «Թեթրով» միջնադարյան գյուղատեղիի և եկեղեցու ավերակներն են: