Ախալքալաք

Տեղադրություն. դարեր շարունակ և այժմ էլ Ախալքալաքը, շնորհիվ իր բարենպաստ աշխարհագրական դիրքի, եղել է և է Ջավախքի կենտրոնը բոլոր առումներով (վարչաքաղաքական, տնտեսական, մշակութային և այլն)։ Ճիշտ է, ներկայումս սոսկ համանուն շրջանի կենտրոնն է, բայց դարձյալ մնում է իբրև երկրամասի գլխավոր և ամենամարդաշատ բնակավայրը: Գտնվում է Փարվանա և Քառասնակն (Ղրխբուլաղ) գետերի միջև, հրվանդանաձև ձգված սարահարթին, ծ. մ. 1690 մ բարձրության վրա:

Անվան ծագումը. քաղաքի անվան ստուգաբանությանն անդրադարձել է Վարդան Արևելցին` նշելով. «Նոր քաղաք, զոր Վիրք Ախալ-քաղաք ասեն» __11. Հաւաքումն Պատմութեան Վարդանայ վարդապետի, Վենետիկ, 1862, էջ 101: ։

Պատմություն. Ախալքալաք բերդաքաղաքի հիմնադրման ժամանակը համարվում է ԺԱ դարի սկիզբը: Հայտնի է, որ վրաց Բագրատ Գ թագավորի օրոք՝ 1008-1012 թթ., կառուցվել են Ախալքալաքի աշտարակներն ու դռները, իսկ Բագրատ Դ-ի օրոք՝ 1044-1047-ին, քաղաքի պարիսպները. «Սա շինեաց զպարիսպն Ախալքալաքի. և զի մայր նորա Մարիամ՝ դուստր էր Սենեքերիմայ Հայոց արքայի…» __22. Ջուանշէր, էջ 112: :

Երկու տասնամյակ անց` 1064 թ. Ախալքալաքը 100.000-անոց զորքով __33. Մանր ժամանակագրություններ, հ. Բ, կազմ.` Հակոբյան Վ. Ա., Երևան, 1956, էջ 133 («…և դարձեալ եկն ՃՌ (100.000)-աւ առ զԱխլքալաք…»): Ալփասլանի կողմից Ախալքալաքի գրավման մասին վկայություն ունի նաև Սամվել Անեցին. «…Էառ և զԱխալ քաղաք» (Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 112): կործանում է սելջուկ Ալփասլանը. «Առաջանալով՝ նա բանակեց Ջավալիս կոչվող գավառում և կատաղի մարտ տալով պաշարեց Ախալ քաղաքը, որը և գրոհով գրավեց։ Նա անգթորեն սրի քաշեց ողջ քաղաքը՝ տղամարդկանց ու կանանց, բոլոր քահանաներին, վանականներին ու իշխաններին։ Ամբողջ քաղաքը արյամբ ողողվեց։ Անհամար տղաների ու աղջիկների գերի քշեցին Պարսկաստան, ավար վերցրին ոսկու ու արծաթի, թանկագին քարերի և մարգարիտների անթիվ գանձեր» __44. Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Երևան, 1973, էջ 96: Նույն դեպքերի առնչությամբ ունենք նաև հետևյալը. «Ի ՇԺԳ (1064) էառ Ալփասլան սուլտանն զԱխալքալաք և զՅանի…» (ՄԺԲ, էջ 502): ։

1175 թ., ի թիվս Հյուսիսային Հայաստանի մի շարք գավառների ու քաղաքների, Ախալքալաքն ավերում է սելջուկ զորապետ Ելտկուզը. «Ի ՈԻԴ գա աթաբակ Ելտկուզն և պաշարէ զԱնի և քակէ բազում եկեղեցիս ի Շիրակ, ընդ նմին աւերէ զԱխալքաղաք և զՋաւախեթ և առժամայն դառնալով ի Դուին սատակի ինքն…» __55. ՄԺԲ, էջ 500: Տե՛ս նաև՝ Ժամանակագրութիւն Ստեփաննոսի Օրբէլեանի, Երևան, 1942, էջ 18: :

Քաղաքի` 1291 թ. հիշատակությանը հանդիպում ենք Անիի վիմափոր եկեղեցու արևմտյան ճակատին 14 տողով փորագրված արձանագրության մեջ __66. «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 1, կազմ.` Հ. Ա. Օրբելի, Երևան, 1966, էջ 68: Ի դեպ, կիսաեղծ արձանագրության ընթեռնելի հատվածի բովանդակությունը («ԿԱՄԱ[ՒՆ] ԱՅ. | ՊԱՐՈՆՈՒ|ԹԵԱՆ ԱԹԱՊ|ԱԿ ԱՄԻՐՍՊԱՍ|ԱԼԱՐ ՇԱՀԻՆՇԱՀԻ. | ԵՍ ՔՈՐԳԻ ԿԵՆԱՅԿԻՑ | ԻՄ ՍԹԷԷՍ ԿԱՏԱ[Ր|Ե]ՑԱՔ ՄԵՐ ՀԱԼԱԼ ԱՐԴ|ԵԱՆ[Ց] ԶԵԿԵՂԵՑ[ԻՍ]… ԱԽԷԼՔԱՂԱՔ|[ԻՍ…ԹՈՒԻՆ] :ՉԽ: ՍԱՐԳ[ԻՍ]») թույլ է տալիս կարծելու, թե այն վերաբերում է հիշյալ թվականին Ախալքալաքում կառուցված հայոց մի եկեղեցու: :

Հերթական ավերման Ախալքալաքը ենթարկվել է 1484 թ. մոնղոլ Յաղուբ շահի ձեռքով __77. Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, էջ 72: ։ Նա ևս բնակիչների մեծ մասին գերի է տարել։

1637-ից արդեն բազմիցս ավերված, բայց կրկին շենացած Ախալքալաքն ընկնում է թուրքական տիրապետության տակ։ Սկսվում է քաղաքի և ողջ գավառի քրիստոնյա բնակչության (հայեր և վրացիներ) բռնի և աննախադեպ դավանափոխությունը։

Այդ ծանր իրավիճակը շարունակվում է մինչև ԺԹ դարի սկիզբը, երբ ռուսները Ախալքալաքը գրավելու մի քանի անհաջող փորձ անելուց հետո, ի վերջո, այն նվաճում են 1828-ին։

Ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով վերջնականապես ամայացած բերդաքաղաքը նոր բնակիչներն անիմաստ են համարում շենացնել և 1831 թ. նրան կից հարավարևելյան կողմում հիմնում են կանոնավոր հատակագծով նոր քաղաք։ Այն, ինչպես և սպասելի էր ու բնական, կրում է նախկին ավեր քաղաքի անունը՝ Ախալքալաք։

Քաղաքատեղի. հին բերդաքաղաքը գտնվում է ծ. մ. 1690 մ բարձրության վրա և տարածվում Փարվանա (Կուրի աջակողմյան խոշորագույն վտակն է) և վերջինիս ձախ կողմից խառնվող Քառասնակն գետերի միջև հրվանդանաձև երկարած սարահարթի վրա։

Քաղաքատեղին ունի շուրջ 700 մ երկարություն, սակայն ընդամենը 120-130 մ առավելագույն լայնություն։

Միջնաբերդ. գտնվում էր քաղաքի հարավարևելյան ծայրին` գլխավոր դարպասի մոտ։ Այդտեղ են նաև ԺԸ դարում կառուցված թուրքական մզկիթի շենքը, իջևանատունը։

Եկեղեցի. քաղաքատեղիի հյուսիսային ծայրին պեղումների շնորհիվ հայտնաբերվել են խաչաձև (գմբեթավոր) հորինվածքներով եկեղեցու մնացորդներ։ Պատերի պահպանված առավելագույն բարձրությունը 1 մետր է։ Կառուցված է եղել անմշակ քարերով: Արտաքին չափերն են՝ 16,0 x 14,4 մ։ Հարկ է նշել, որ նույնաձև հորինվածք ունեցող եկեղեցիները Ջավախքում հազվադեպ են (նմանօրինակ լուծում ունի Էխթիլայի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցին) __88. “ძეგლის მეგობარი”, 1976, N 40: «Մոլորակ», 1997, No 14, էջ 4: : Թվագրվում է Ժ-ԺԱ դարերով:

Մզկիթ. գտնվում է միջնաբերդում, կանգուն է: Ներսում ագուցված քարին արաբերեն արձանագրված է.

Թարգմ. …ինչպես նաև այն գրավեց Զաքարիա Ալ-Մհրաբ, 1218 թվական (1803\1804):

Ծանոթ. վերծանությունն ըստ Րաֆֆի Քորթոշյանի: Պարսկագետ Ք. Կոստիկյանն առաջարկում է հետևյալ ընթերցումը և վերծանությունը.

Թարգմ. Աղոթատեղիի ներսի աշխատանքը Զա­քա­րիա[յինն է]. 1218 թվական (1803\1804):

Հայերեն արձանագրություններ. ընդհանրապես քաղաքատեղիի ողջ տարածքում անպակաս են հայերեն արձանագրություններով տապանաքարերի և խաչքարերի, ինչպես նաև վերջիններիս պատվանդանների ու առանձին սրբատաշ երեսապատ քարերի բեկորներն ու կտորտանքները։ Մինչև անգամ միակ մզկիթի պատերի մեջ ագուցված են և լավ տեսանելի, այժմ գոյություն չունեցող հայոց եկեղեցու երեսապատի խաչազարդ քարեր։ Տարբեր ժամանակներում բերդաքաղաքի տարածքից հայտնաբերված հայերեն արձանագրությունների մասին վկայություններն առատ են: 1882 թ., երբ «արքունական շինությունների համար քարեր էին կրում այդ ավերակներից, պատահել են մի քարուկրյա պատի, փորել են և գտել սրբատաշ քարերից շինած մի սալատակ և նրա տակ արդէն մի քանի գերեզմանաքարեր, խաչքարեր, մի քարե աշտանակ, եկեղեցու դռնագլխի մի քար և այլն: Գտնված քարերից շատերը ծածկված են եղել հայերեն արձանագրություններով, որոնք վերաբերում են ԺԳ, ԺԴ և ԺԵ դարերին: Դրանցից ամենահինն ունեցել է այսպիսի արձանագրություն».

Տապանաքար.

ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ՆԵՐՍԷՍ (ՔԱՀԱՆԱՅԻ՞Ն), ԹՎ(ԻՆ) ՉԽԳ (1294):

Հրատ. Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 55:

Տապանաքար.

ԹՎ(ԻՆ) ՊԺԱ (1362)։ ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ԵԹԷ ԳԻՏԵՍ ՀԱՐԱԶԱՏ ՈՐ ՃԱՆԱՉԵՍ, ԵՂԲԱՐՔ … ՎՌ … ԱՂԻՆ ԵՒ ՆԵՐՔ­ՍԱՒՂԻՆ։

Հրատ. Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 55:

Ծանոթ. վրան եղել է մարդու պատկերաքանդակ:

Եկեղեցու ճակատակալ քարին (բարավոր).

ԹՎ(ԻՆ) Ջ (1451)։

Հրատ. Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 55:

Խաչքար.

ԸՆԿԱԼ, ԿԵՑՈ, ՈՂՈՐՄԵԱ…ՀԱՆԳՈՒՑԵԱԼ։

Հրատ. Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 55:

Ծանոթ. «Քա­րե­րից մի քա­նի­սի վրա նկատ­վել է ա­ղյու­սի թանձր շերտ, զո­րօ­րի­նակ՝ մի կան­գուն խաչ­քա­րի վրա, որ հա­վա­նա­կա­նո­րեն քա­հա­նա­յի գե­րեզ­մա­նա­քար է, դժ­վա­րու­թյամբ կար­դաց­վել է մի քա­նի հատ ու կտոր բա­ռեր»:

Արձանագրությունների մնացորդներ նկատվել են նաև այլ գտածոների վրա. «Քարե աշտանակը մոտ 7 վերշոկ բարձրության է եղել և բավական կոշտ շինված. սրա վրա ևս արձանագրության հետքեր են երևացել, բայց անվերծանելի են» __99. Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 55: :

Հավանաբար ԺԷ դարի հայերեն արձանագրությունների հայտնաբերման մասին է նշվել 1885 թ. լրագրային մի հրապարակման մեջ. «Քաղաքի արևմտակողմն է հին բերդն, որի մոտերքում գտնւում են հին քաղաքի աւերակներ, որոնցից մի քանի տարի առաջ հանել են գերեզմանաքարեր մինչև 200 տարուայ հայ տապանագրերով» __1010. «Արձագանք», 1885, No 3, էջ 42: :

Քաղաքատեղիի տարածքում պահպանված որոշ հուշարձաններ՝ մասնավորապես Թ-Ժ դդ. բնորոշ խաչքարերն ու խաչաձև հորինվածքով եկեղեցին, իրենց գոյությամբ փաստում են տեղում մինչև ԺԱ դարը հայկական բնակավայրի առկայության հանգամանքը։

1988 թ. բերդաքաղաքի հայոց ավերակ գերեզմանոցների ուսումնասիրության ժամանակ մեզ ևս հաջողվեց գտնել հայերեն նորահայտ արձանագրություններ, այդ թվում` Աստվածատուր տանուտիրոջ, այսինքն` քաղաքագլխի տապանագիրը.

Տապանաքար. բեր­դա­քա­ղա­քի հյու­սի­սարևմտյան կող­մում, ա­վե­րակ խա­չաձև ե­կե­ղե­ցուց փոքր-ինչ հա­րավ-արևելք, 4 մա­սի ջարդ­ված տա­պա­նա­քա­րի բե­կոր­նե­րից մե­կի վրա (86 x 80 x 30 սմ) ե­ռա­տող փո­րագր­վածք.

Ա(ՍՏՈՒԱ)ՅԾԱ­ՏՈՒՐ ՏԱՆ|ՈՒՏ(Է)Ր :ՃԾ: (150) ԳԵ­ՐԻ ԱԶ|ԱՏ Ա­ՐԱՐ:

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Ծանոթ. տանուտեր, իմա` քաղաքագլուխ: Գրչությունը` ԺԱ-ԺԲ դդ..:

Խաչքարի պատվանդան. գտնվում է միջ­նա­բեր­դի հատ­վա­ծում, ուշ շր­ջա­նի կա­ռու­ցա­պա­տում­նե­րի շար­քում, մի տան սան­դուղք­նե­րի մեջ զե­տեղ­ված է խաչ­քա­րի պատ­վան­դան (100 x 72 x 55 սմ), ո­րի մի ե­րե­սին յոթ տո­ղով փո­րագր­ված է հա­յե­րեն, հող­մա­հար ար­ձա­նագ­րու­թյուն.

ՈՎ Տ(Է)Ր Յ(Ի­ՍՈՒՍ). ՅՈՒՍ ԵՒ ԴԱ­ՒԱՆ. Ա­ՌԱ|ՔԵԱ …ԿԱՆ. Ի ՓՐ­ԿՈՒ­ԹԻ(ՒՆ) | ԱԶ­ԳԻՍ … ՏԵ­ՂԻ … |… |… ՈՎ Ս(ՈՒՐ)Բ ՆՇԱՆ ԵՒ ՊԱՏ­ՎԱ­ԿԱՆ… |ՈՒ ՍԱՐ­ԳՍԻ ԵՒ ԽԱՉ­ԿԱՆՆ ԼԵՐ ՔԱՎ|Ա­ՐԱՆ ՅԱՀ… Թ(ԻՎՆ) Չ… (1251՞):

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Նույն վայրից 1988 թ. հայտնաբերվել է մի գերեզման, որի վրա զետեղված գեղաքանդակ խաչքարն ու տապանաքարը պահպանության նպատակով փոխադրվել են Ախալքալաքի գավառագիտական թանգարան։ Մեկ□երկու տարի անց խաչքարը կրկին տեղափոխվեց. այս անգամ` քաղաքի կենտրոնում գտվող Սբ. Խաչ եկեղեցու բակը (չափերն են՝ 195 x 79 x 5 սմ), իսկ տապանաքարը շարունակեց մնալ թանգարանի բակում։

Տապանաքար. չա­փերն են՝ 127 x 63 x 20 սմ, ար­ձա­նա­գրու­թյու­նը` եռատող.

ԱՅՍ Է ՀԱՆԳ|ԻՍՏ ԳՐ(Ի)ԳՈ|ՐՈՒ ԹՎ(ԻՆ) ՉԾ (1301):

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Քաղաքատեղիի տարածքից են փոխադրվել նաև Սբ. Խաչ եկեղեցու որմերում ագուցված կամ շուրջը կանգնեցված մոտ մեկ տասնյակ խաչքարերը (հնագույնները՝ Թ-Ժ դդ.)։

Պարիսպ. քաղաքատեղին բոլոր կողմերից շըրջապատված է եղել պարիսպներով։ Սրանց մեծագույն մասը ևս այժմ հիմնավեր է։

Նոր Ախալքալաք. նոր քաղաքը, որն ինչպես նշվեց, կից է համանուն հին քաղաքատեղիին հարավից, զբաղեցնում է 2 կմ երկարությամբ և 1 կմ լայնությամբ հիշյալ գետերի միջև ընկած հարթավայրը։

Քաղաքի հարավարևելյան եզրին վեր է խոյանում ծովի մակերևույթից 1883 մ բարձրություն ունեցող Տավշանկա լեռը։ Սրա քաղաքահայաց ստորոտին տարածված է հայոց գերեզմանոցը՝ ԺԹ-Ի դարերի բազմաթիվ շիրմաքարերով, տապանատներով։

Քաղաքի զարգացման փուլերը. 1831 թ-ից սկիզբ առած Նոր Ախալքալաքը 1845-ին իշխանություններից ստանում է ոչ վարչանիստ քաղաքի կարգավիճակ __1111. “Кавказский календарь на 1852 г.”, էջ 294 (”В 1845 году образовался здесь город и с Высочайшого утверждения возведен на степень заштатнаго, с учреждением Полицейского Управления и в ведении Полицейского Коммисара. С того времени город значительно стал расширяться постройками”). : ԺԹ դարի երկրորդ կեսի ընթացքում, բնակավայրի աստիճանական զարգացմանը զուգահեռ, Ախալքալաքը ստանում է քաղաքային բնակավայրերին հատուկ կարգավիճակներ. «Նոյն տարին (1874 — Ս. Կ.) Ախալքալաքը կը լինի Գ կարգի գաւառական քաղաք, իսկ 1890ին կը դառնայ գաւառական Բ. կարգի քաղաք, և 1896 ին կ՚ստանայ քաղաքային պարզ ինքնավարութիւն» __1212. Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 66: : Այդ թվականից ի վեր քաղաքի ավագ է հիշվում Արշակ Քրիստափորի Գրիգորյանցը (վախճ. 1905 թ.) __1313. “Новое обозрение”, 1905, No 150. : Չնայած Ախալքալաքը ձեռք էր բերել ինքնավարություն, սակայն 1905 թ. «…էլի քաղաքը կը գտնէք նոյն դրութեան մէջ, ինչ որ տասը, քսան տարի առաջ էր: Դարձեալ նոյն փոշոտ կեղտոտ փողոցները առանց սալայատակի, զուրկ բուսականութիւնից և ջրից, չնայած որ քաղաքը բազմած է երկու յորդառատ գետերի և աղբիւրների մէջ» __1414. Տէր-Յակովբեանց, Ախալքալաքի ներկայ վիճակը.– «Արշալոյս», 1906, No 6, էջ 3: :

Կառուցապատում. 1884 թ., երբ Ախալքալաքը դեռևս 3-րդ կարգի քաղաք էր, ուներ այսպիսի նկարագիր. «Քաղաքի շինութիւնները քարուկիր են», շատերը սրբատաշ քարով և բաժանուած կանոնաւոր ընդարձակ փողոցներով» __1515. «Արձագանք», 1885, No 3, էջ 42: : 1890-ականների սկզբին քաղաքի ավելի հանգամանալից նկարագրության մեջ նշվել է. «Ախալքալաքը ունի եօթը բաւական լայն և կանոնաւոր փողոցներ, որոնք կը տրուին ուրիշ վեց, աւելի կարճ փողոցներով: Այս փողոցներէն բաց ի միոյն, միւսները խճուղի չունին, ուստի և սաստիկ ցեխն և փոշին պակաս չեն: Տները ընդհանրապէս քարաշէն են, ցած, միյարկանի և գրեթէ բոլորն ալ արտաքուստ սպիտակացուած: Արեւելեան կողմը կառուցած են մեծ և փոքր երկյարկանի զօրանոցներ» __1616. Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 66: :

1880 թ. բազմաթիվ ծառատնկումներով հիմնվել է քաղաքի հասարակական պարտեզը. «…որ ծառերով շրջապատուած է, և ունի հովանոց մը. աղբիւր կամ աւազան չունի, մէջը տնկուած սակաւաթիվ ծառերը կը ջրեն ջրհորի ջրով» __1717. Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 67: :

1851 թ. Ախալքալաքում բացվել է տոնավաճառ, որը գործում էր յուրաքանչյուր տարվա սեպտեմբերի 1-15-ը __1818. “Кавказский календарь на 1854 г.”, Тифлис, 1853, էջ 220: :

Ջրամատակարարում. ԺԹ դարի վերջին գրեթե 6000 բնակիչ ունեցող Ախալքալաքը խմելու ջուր էր ստանում բացառապես տեղական աղբյուրներից. «Քաղաքիս ջուրը կը մատակարարեն ձորերու մէջ բղխող 4 պատուական աղբիւրներ. կան նաեւ մի քանի ջրհորներ, որոց ջուրը չեն խմեր» __1919. “Кавказский календарь на 1854 г.”, Тифлис, 1853, с. 68: : Ջրի պակասը լրացնելու նպատակով 1895 թ. 27.000 ռ. նախահաշվային արժողությամբ կազմվել է նախագիծ՝ քաղաքից մոտ 3 կմ հեռու գտնվող «Աբլար»-ի աղբյուրների ջուրը Ախալքալաք հասցնելու համար __2020. «Նոր-Դար», 1895, No 54, էջ 3: :

Մեկ այլ նախագծով (1903 թ.), որի նախահաշվային արժեքն էր 4000 ռ., ծրագրվել է ինքնահոս կերպով քաղաք հասցնել Քառասնակն վտակի ջրերը __2121. “Кавказ”, 1903, No 179. : Այնուամենայնիվ, ինչպես կարելի է եզրակացնել 1913 թ. հրապարակված մի հաղորդումից, վերոհիշյալ նախագծերից և ոչ մեկը կյանքի չի կոչվել. «Ինչպէս բոլորին յայտնի է, մեր քաղաքը գտնւում է քարաժայռի վրայ, նրա երեք կողմը ձորեր են, այդ ձորերի միջով հոսում են Տափարւան գետակը և այսպէս կոչուած Ղըռխ-բուլաղ վտակը: Տափարվան գետակի մէջ է թափւում արևելեան կողմից Կուլիկամի ջուրը, որը մաքուր է և կարելի է գործ ածել թէ խմելու և թէ ուրիշ պէտքերին բաւարարութիւն տալու համար: Սակայն քաղաքի մէջ ջուր բոլորովին չկայ. շատ փորձեր է եղել գետնի տակից ջուր գտնելու և պատրաստելու ջրհորներ, բայց այդ էլ իզուր է անցել: Մեր քաղաքին նախ՝ հարկաւոր է խմելու ջուր ունենալ հենց քաղաքի մէջ: Մեզանից ո՞ւմ յայտնի չէ, թէ ինչպիսի մեծամեծ չարչարանքով քաղաքի բնակչութիւնը ջուր է ստանում «Ղռխբուլաղ» ձորակից: Քաղաքի ազգաբնակութիւնը մեծամեծ ծախսեր է անում, որ կարողանում է ջուր խմել. եթէ հաշւելու լինենք խմելու ջուր ստանալու վրայ ծախսուած փողերը, բաւական մեծ գումար դուրս կը գայ: Որպէսզի քաղաքացիք ազատւեն ահագին փողեր ծախսելուց, միայն խմելու ջուր ունենալու վրայ անհրաժեշտ է, որ օր առաջ մտածւի ձորակից մի որևէ մաքուր ջուր բերելու մասին՝ վերջ տալու այն անտանելի չարչարանքներին, մանաւանդ ձմեռ ժամանակ՝ բուք ու բորանին, որ քաշում են քաղաքացիք» __2222. Մալխասեան Մ., Ջրի պահանջը Ախալքալաքում.– «Ջաւախք», 1913, No 26, էջ 207: :

Հերթական անգամ «Աբլար»-ի աղբյուրների ջուրը Ախալքալաք հասցնելու խնդիրը շոշափվում է 1914 թ-ին, երբ քաղաքային ավագի հրավերով Թիֆլիսից գործին տեղում ծանոթանալու նպատակով հրավիրվում են քաղխորհրդի անդամ Արշակ Բաբովը և ճարտարապետ Միխայլովը. «Յարգելի հիւրերը դիտեցին Աբլար կոչւած տեղի հարուստ աղբիւրները, որտեղից ծրագրւած է բերել ջուրը: Ինչպէս իմացանք, պ. պ. ինժեներների տւած զեկուցումից՝ Աբլարի ջուրը իր հատկութեամբ անչափ առողջարար է և լաւ: Եւ յանձն առան մինչև ներկայ ամառ կազմելու դրանց վերաբերեալ պահանջւող մակարդակներն ու այլ նիւթերը՝ ներկայացնելու ի հաստատութիւն. ջուրը քաղաք բերելը, կոյողի և բաղանիք շինելը կնստին ընդամենը մօտ 100-հազար րուբլի: Ի հարկէ, թէև Ախալքալաքը չունի հնարաւորութիւն իր սեփական միջոցներով իրականացնելու այդ ծրագիրը, բայց դիմելու է փոխառութեան կամ ձեռնահասների օգնութեանը» __2323. «Ջաւախք», 1914, No 9, էջ 70: :

Բնակչություն. Նոր Ախալքալաքի բնակեցումը սկիզբ է առնում 1831 թ-ից: Առաջին բնակիչներն էին Ախալցխայից փոխադրված մի քանի հայ ընտանիքներ. «…1831 ին Ախալցխայէն մի քանի հայեր գալով, բերդի հարաւային կողմը կը կառուցանեն սրճատուն, փուռ և քանի մը բնակարաններ: Այնուհետեւ հետզհետէ ուրիշներ եւս գալով բնակութիւն կը հաստատեն, և կ’սկսի ձեւանալ փոքրիկ գիւղ մը…» __2424. Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 66: : Սկզբնական շրջանում զուտ հայաբնակ Ախալքալաքում տասնամյակների ընթացքում բնակություն են հաստատել նաև այլ ազգերի փոքրաթիվ ներկայացուցիչներ (ռուսներ, հրեաներ, վրացիներ, հույներ և այլն): Վերջիններս, ինչպես և հայերը, փոխադրվել էին այլևայլ վայրերից: Հրեաները, օրինակ, գաղթել էին Ախալցխայից («…ունի մօտ վեց հարիւր տուն բնակիչներ, որոնք բացառութեամբ մի քանի տուն Ախալցխայից գաղթած հրէաների, լուսաւորչական հայեր են…») __2525. «Մշակ», 1878, No 134, էջ 1: և մինչև իսկ ունեին իրենց առանձին թաղը. «Քաղաքի գեղեցկութեանը չի նպաստում հիւսիսային կողմը գտնուած թաղը, որտեղ բնակւում են մեծ մասամբ հրէաներ և բոշաներ: …Այդ թաղում, ուր հազիւ յիսուն վաթսուն տուն լինի, խոլերայից մեռան 60-65 մարդ, իսկ քաղաքի միւս մասերից մի մարդ էլ չմեռաւ…» __2626. «Նոր-Դար», 1894, No 130, էջ 2-3: : Ու թեև «Ախալքալաքը կարելի է համարել զուտ հայկական քաղաք, ուր ապրում է հինգ հազար բնակիչ, որոնցից հարիւր հոգի այլ ազգի հազիւ լինի…» __2727. Նոր-Դար», 1894, No 130, էջ 2-3: , այնուամենայնիվ, քաղաքաբնակ հայերի տեսակարար կշիռն ամբողջ բնակչության թվի մեջ ժամանակի ընթացքում անընդմեջ նվազել է: Դա նկատելի է մի քանի տարիների վիճակագրական տվյալների համադրման շնորհիվ.

տա­րե­թիվ                            հա­յեր               վրա­ցի­ներ                   այլ                   ըն­դա­մե­նը

                                                                                                     ազգություններ      

                                                                                                             

1830-ական __2828 “Кав­казский кал­ен­дарьна 1850 г.”, Тифлис, 1849, с. 36.                  805                         5                                                              810

%                                            99,4                                                         0,6

1851 __2929 “Кав­казский кал­ен­дарьна 1852 г.”, с. 293, 295:                               2599                                                       76                            2675

%                                            97,1                                                         2,8

1865 __3030 А. К-дзе, Этническое состояние Грузии вXIX веке.– “Тифлисский Листок”, 1900, No  61.                                                                                                                              2260

%

1883 __3131 “Кав­казский кал­ен­дарьна 1885 г.”, с. 204:                              2811                        24                            285                          3120

%                                            90,1                         0,7                           9,1

1886 __3232 “Кав­казский кал­ен­дарьна 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 52-53:                              4083                        45                            175                          4303

%                                            94,9                         1,0                           4,0

1896 __3333 “Кав­казский кал­ен­дарьна 1898 г.”, Тифлис, 1897, с. 22-23:                                                                                                                              5303

%

1897 __3434 А. К-дзе, Этническое состояние Грузии вXIX веке.– “Тифлисский Листок”, 1900, No  61.                                                                                                                              5443

%

1902 __3535 “Известия За­кав­казс­кагоСтатисческаго Комитета”, т. 1, No 2, Тифлис, 1904, с. 80-81:                              5210                        91                            192                          5493

%                                            94,8                         1,6                           3,5

1905 __3636 “Кав­казский кал­ен­дарьна 1908 г.”, Тифлис, 1907, с. 325:                              5775                        158                          339                          6272

%                                            92,1                         2,5                           5,4

1916 __3737 “Кав­казский кал­ен­дарьна 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 190-193:                              6151                                                                                        7055

%                                            87,2

1979 __3838 Ըստ քաղխորհրդի տվյալների:                              10278                      506                          2440                        13224

%                                            77,7                         3,8                           18,5

Վիճակագրություն. ու­շագ­րավ է, որ ո­րոշ տա­րի­նե­րի հա­մար (1851, 1883, 1886, 1902, 1905) ծխա­կան և պե­տա­կան վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­նե­րում առ­կա են ան­հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյուն­ներ: Դա կա­րե­լի է նկա­տել` հա­մադ­րե­լով ներ­կա­յաց­ված աղ­յու­սակ­նե­րը.

տարեթիվ                        տուն          արական            իգական                  միասին

1841 __3939 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 62-63:                                             572                    510                         1082

1842 __4040 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77:                                             598                    521                         1119

1844  __4141 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 13-14:                                           644                    560                         1204

1845  __4242 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 70-71:                                           650                    610                         1260

1847  __4343 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 34:                                           640                    624                         1264

1849  __4444 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 40:                                           704                    712                         1416

1851  __4545 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 26-27:                      193                553                   534                         1087

1853  __4646 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 39-40:                                           774                    785                         1559

1854  __4747 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 49-50:                                           791                    793                         1584

1857  __4848 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 52-53:                                           898                    996                         1894

1860  __4949 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 65-66:                      320               1025                  1020                        2045

1861  __5050 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 23-24:                                           1032                  1014                        2046

1862  __5151 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 20-21:                                           1066                  1045                        2111

1863  __5252 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 20-21:                                           1084                  1068                        2152

1864  __5353 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 8-9:                      327               1117                  1107                        2224

1865  __5454 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 11-12:                                           1147                  1116                        2263

1866  __5555 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:                      401               1142                  1113                        2255

1867  __5656 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 20-21:                                           1214                  1180                        2394

1868  __5757 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27:                                           1248                  1211                        2459

1869  __5858 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9:                                           1244                  1232                        2476

1870  __5959 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 23:                                           1285                  1253                        2538

1871  __6060 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 10:                                           1317                  1301                        2618

1872  __6161 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 56-57:                                           1355                  1333                        2688

1873  __6262 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 70-71:                                           1391                  1369                        2760

1875  __6363 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 19-20:                                                                                                     2813

1876  __6464 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30:                                           1456                  1451                        2907

1877  __6565 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 28-29:                                           1600                  1489                        3089

1878  __6666 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 217-218:                                           1634                  1544                        3178

1880  __6767 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 86-87:                                           1745                  1644                        3389

1881  __68                                           1720                  1636                        3356

1882  __6969 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43:                                           1753                  1698                        3451

1883  __7070 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48:                                           1881                  1715                        3596

1884  __7171 «Արձագանք», 1885, No 3, էջ 42:                    600

1886 __7272 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3878, թ. 11-12:                                            1953                  1758                        3711

1887 __7373 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 39-40:                                            2083                  1877                        3960

1889 __7474 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65:                                            2181                  1850                        4031

1890 __7575 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 143:                                            2227                  1886                        4113

1891 __7676 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 142:                                            2272                  1946                        4218

1892 __7777 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 114:                                            2275                  1937                        4212

1893 __7878 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42:                                            2282                  1945                        4227

1894 __7979 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 167-168:                                            2320                  1963                        4283

1897 __8080 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 140-141:                                            2449                  2105                        4554

1898 __8181 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 162:                                            2510                  2167                        4677

1899 __8282 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94:                                            2537                  2206                        4743

1900 __8383 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55:                                            2571                  2233                        4804

1901 __84                                            2627                  2296                        4923

1902 __8585 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 16-17:                                            2648                  2316                        4964

1905 __8686 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 259-260:                                            2771                  2453                        5324

1906 __8787 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 20:                                            2771                  2453                        5324

1908 __8888 ՀԱԴ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 42:                        730              2827                  2514                        5341

1910 __8989 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ.3917, թ. 134-135:                                            2928                  2600                        5528

1912 __9090 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ.3920, թ. 17-18:                                            2990                  2654                        5644

1914 __9191 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 170-171: Վի­ճա­կագ­րա­կան մեկ այլ տվյա­լի հա­մա­ձայն՝ Ա­խալ­քա­լա­քը նույն թվա­կա­նին ու­նե­ցել է 7484 բնա­կիչ (“Кав­казскийкал­ен­дарь на 1915 г.”, էջ 83):                                            3062                  2693                        5755

1916 __9292 ՀԱԴ, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 17-18:                                                           3071                  2700                        5771

1921 __9393 ՀԱԴ, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Ի դեպ, 1933 թ. Ա­խալ­քա­լա­քի 10-ա­մյա վրա­ցա­կան դպ­րո­ցի ա­շա­կերտ Բե­նո Գվա­րա­մա­ձեի վկա­յու­թյամբ՝ 1933 թ. քա­ղա­քում բնակ­վել են միայն 4 տուն վրա­ցի՝ Բե­րի­ձե, Գվա­րա­մա­ձե, Մի­քե­լա­ձե… (ბერძენიშვილი ნ., ჯავახეთის 1933 წლის ექსპედიციის დღიური: სის.1, 1964, էջ 109):                                            500                    400                          900

1979 __9494 Ըստ քաղխորհրդի տվյալների:                                                                                                     10.278

1991 __9595 საქართველო ენციკლოპედია, ტ.1, თბილისი, 1997, էջ 287:                                                                                                     15.800

Սբ. Մեսրոպյան արական դպրոց. ողջ Արևելահայաստանում ամենահին ծխական դպրոցներից մեկը՝ Սբ. Խաչ եկեղեցուն կից Սբ. Մեսրոպյան երկդասյա արականը, հիմնվել է 1836 թ.:

1910 թ. հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ «…դպրոցական հին շինութիւնը բոլորովին անկարող է իւր մեջ ամփոփել դպրոցի պարապմունքները…» __9696. ՀԱԴ, ֆ. Պ-56, ց. 18, գ. 852, թ. 1: , հոգաբարձությունը, առձեռն ունենալով ընդամենը 1500 ռ., սակայն վստահ համաքաղաքացիների ցուցաբերելիք օժանդակությանը` ձեռնամուխ է լինում նոր շենքի կառուցման գործին: Շուտով ազգօգուտ նախաձեռնությանն իրենց նյութական ներդրումներով իրապես սատարում են բազմաթիվ բարերարներ __9797. «Մշակ», 1910, No 95: : Հանգանակությունները շարունակվում են նաև 1911 թ. __9898. «Արարատ», 1911, էջ 624: :

Սակայն, 1912 թ., երբ արդեն 3 տարի շարունակ ընթացքի մեջ էին շինարարական աշխատանքներն, ու այդ նպատակով ծախսվել էր հանգանակությունների շնորհիվ գոյացած շուրջ 20.000 ռ., այդուհանդերձ, կառույցն ամբողջացնելու համար դեռևս զգալի էր դրամի պակասը __9999. ՀԱԴ, ֆ. Պ-56, ց. 18, գ. 852, թ. 1: : Ստեղծված կացությունից դուրս գալու ելք էր նկատվել Ախալքալաքում գտնվող էջմիածնապատկան կրպակների հասույթին թեկուզ ժամանակավորապես տիրապետելը:

Շինարարությունն ավարտին է հասել 1914 թ. (ցայսօր կանգուն շենքը շարունակում է ծառայել բուն նպատակին):

տարեթիվ                այլ տեղեկ.                                     ուսուցիչ                                  աշակերտ

1836 __100100 ՀԱԴ, ֆ. Պ-56, ց. 18, գ. 852, թ. 1:         հիմնվել է

1854 __101101 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 49-50:                                                                      3                                            85

1860 __102102 Խու­դո­յան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 512:        վերաբացվել է

1865 __103103 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 2:                                                                      6                                            157

1876 __104104 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 51:                                                                      5                                            150

1877 __105105 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, թ. 100:                                                                      5                                            150

1878 __106106 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, թ. 177:                                                                      5                                            162

1881 __107107 Խու­դո­յան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 512:                                                                      8                                            127

1885 __108108 Խու­դո­յան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 512:             փակվել է

1886 __109109 Խու­դո­յան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 512: Ի դեպ, դպ­րո­ցի վե­րա­բա­ցու­մից հե­տո հաս­տատ­վել է հո­գա­բար­ձու­թյան նոր կազ­մը. «Կոն­դա­կաւ Վեհ. Հայ­րա­պե­տի Ազ­գիս ի 23 Հոկտ. ընդ հա­մա­րաւ 623. հաս­տա­տե­ցան ի պաշ­տօն հո­գա­բար­ձու­թեան ե­կե­ղե­ցա­կան ծխա­կան երկ­դա­սեան երկ­սե­ռից ու­սում­նա­րա­նաց Հա­յոց Ա­խալ­քա­լակ քա­ղա­քի պա­տուե­լիք Զար­մայրն Ա­ռուա­նեանց, Մահ­տե­սի-Յով­հան­նէսն Տէր Կի­րա­կո­սեան, Ար­տա­շէսն Յով­հան­նի­սեան և Սար­գիսն Յա­րու­թեանց» («Ա­րա­րատ», 1886, էջ 469):       վերաբացվել է

1888 __110110 Խու­դո­յան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 512:         երկդասյա                                                                                          130

1890 __111111 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887 թ. 143:                                                                                                                    129

1891 __112112 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 142:                                                                                                                    139

1892 __113113 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 114:                                                                                                                    123

1894 __114114 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 99, գ. 3896, թ. 34, 167-168:                                                                      6                                            165

1896 __115115 Խու­դո­յան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 512:             փակվել է

1905 __116116 Խու­դո­յան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 512:       վերաբացվել է

1909 __117117 ՀԱԴ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1849, թ. 15:      Սանդխտյան դպրոցի                           14                                         487

                              հետ միացյալ                            (254-ը` աղջիկ)

1910/11 __118118 ՀԱԴ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 682, թ. 57:                                                                12                                        447

                                                                               (233-ը` աղջիկ)

1912 __119119 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920:                                                                                           13                                         460

                                                                               (225-ը` աղջիկ)

1914 __120120 Խու­դո­յան Ս.,  Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 512:                                                                                                                 445

1916 __121121 Խու­դո­յան Ս.,  Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 512:             գործել է

Սբ. Սանդխտյան իգական դպրոց. 1871 թ. քաղաքում բացվել է օրիորդաց Սբ. Սանդխտյան ծխական ուսումնարանը։

տարեթիվ         այլ տեղեկ.     ուսուցիչ     աշակերտ

1871 __122122 «Ա­րա­րատ», 1871, էջ 368:           բացվել է

1876 __123123 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 51:                                           5                    51

1877 __124124 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 100:                                           5                    51

1878 __125125 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 177:                                           5                    59

1890 __126126 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 143:                                                                121

1891 __127127 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 142:                                                                155

1892 __128128 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 114:                                                                150

1894 __129129 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 99, նաև`գ. 3896, թ. 34, 167-168:                                           2                   148

Երկսեռ դպրոց. ի դեպ, 1870-ական թվականների երկրորդ կեսին և 1880-ականների սկզբին կրթօջախների ուսուցչական կազմն ու աշակերտության թվաքանակը վավերագրերում ցույց են տրված միասնաբար:

Տարեթիվ          այլ տեղեկ.                 ուսուցիչ                աշակերտ

1875 __130130 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 19-20:                                             6                           192

1876 __131131 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30:                                             6                           190

1877 __132132 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 28-29:                                             7                           229

1880 __133133 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 86-87:                                             9                           197

1881 __134134 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 96-97:                                             9                           203

1882 __135135 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43:                                            10                          191

1883 __136136 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48:                                             6                           130

Ռուսական դպրոց. 1889 թ. Ախալքալաքում բացվել է ռուսական դպրոց. «Նոր կառուցուած վայելուչ շէնք’է, որուն վրայ քաղաքը ծախսեր է 15.200 ր. 18 կոպէկ. աշակերտաց թիւն է 130-140» __137137. “Новое обозрение”, 1905, No 150. :

Գյուղատնտեսական դպրոց. քաղաքում 1895 թ-ից գործել է նաև գյուղատնտեսական դպրոց __138138. “Новое обозрение”, 1905, No 150. Տե՛ս նաև՝ Սալլիւմեան, Տնտեսական հարցեր, էջ 179: :

Գրադարան. հիմնվել է 1880-ին։ ԺԹ դարի վերջին հաստատությունն արդեն համալրված էր բազմաթիվ գրքերով և պարբերականներով. «Քաղաքիս մէջ 1880 թուի մայիս 14-ին Հայք բացին գրադարան-ընթերցարան մը, որ բաժնուած է երկու մասի, արականաց և իգականաց: Այդ գրադարան-ընթերցարանը այժմ ունի մօտ 1.500 օրինակ հայերէն և ռուսերէն գրքեր, և տարին կ’ընդունի նաեւ նոյն լեզուներով 21-է աւելի պարբերական թերթեր» __139139. Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 67: : Հայտնի է, որ 1898 թ. գրադարանը փակվել է __140140. “Новое обозрение”, 1905, No 150. :

Սբ. Խաչ եկեղեցի. քաղաքի կենտրոնական մասում կանգուն է Սբ. Խաչ եկեղեցին, որի արևմտյան ճակատին եղած շինարարական արձանագրությունը տարիներ առաջ ոչնչացվել է։ Բարեբախտաբար, շինարարության պատմությանն առնչվող պատմական վկայություններ են պահպանվել դիվանական վավերագրերում։ Դրանց շնորհիվ պարզվում է, որ 1830-ականներին կարնեցի գաղթական հայերն իրենց սուղ միջոցներով կառուցել են Սբ. Խաչ անվամբ մի եկեղեցի։ 1854 թ. եկեղեցին քայքայված էր այն աստիճան, որ ախալքալաքաբնակ մահտեսի Կարապետ Յաղուբյանցը դիմել է հոգևոր իշխանություններին՝ իր միջոցներով հնի տեղում նոր եկեղեցի կառուցելու թույլտվության խնդրանքով. «…մատուցանէ ի տնօրէնութիւն կոնսիստօրիս զխնդիր Ախալքալակաբնակ մահտեսի Կարապետի Եաղուբեանց, յորում գրէ, թէ ի գաղթելն իւրեանց, ընդ հովանաւորութեամբ ամենահզօր տէրութիւն ռուսաց ի սուղ ինչ միջոցի շինեցաք աստ եկեղեցի յանուն Սբ. Խաչի, բայց հնութիւն շինութեան այնորիկ արդէն իսկ կարծիս տայ փլման, և յաւուր միում մեծի վտանգի բազմաթիւ աղօթաւորաց ի նմին: Առ ի զառաջս առնուլ անտի կարծեցի վտանգից, մտադիր եմ քանդել զայն ի հիմանց ի 24-ն ապրիլի յառաջիկայ 1854 ամի և վերանորոգել պարտուպատշաճն եղանակաւ. զորմսն քար և կիր, զերկայնութիւն երեքտասան սաժէն, զլայնութիւն ընդ առաջնոյն ութն սաժէն և զբարձրութիւն երեք սաժէն, զշրջապատն հնգետասան պատուհանս. և այլն ընդ կարգին և ընդ յարմարութիւն, չխնայելով ի շինութիւն նորին զամենայն զծախս իւրում իսկ սեպհականութենէ, ըստ հարկելոյ ջերմեռանդն պարտաւորութիւն ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ և համօրէն ննջեցելոցն…» __141141. ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3245, թ. 1: ։ Ստանալով հոգևոր իշխանությունների և մասնավորապես Ներսես Ե կաթողիկոսի թույլտվությունը` __142142. ՎԱԴ, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985, թ. 2: Կարապետ Յաղուբյանցը սկսում և 1856 թ. ավարտում է նոր եկեղեցու կառուցումը։ Նորոգումներ են կատարվել նաև 1870, 1880, 1895 թվականներին __143143. ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6408, թ. 1, 7: Տե՛ս նաև` ՎԱԴ, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985, թ. 1-22, «Մոլորակ», 1997, No 14, էջ 4: : Հայտնի է, որ 1884 թ. Ախալցխայի առաջնորդ Խորեն վարդապետ Ստեփանեն Ախալքալաք կատարած կարճատև այցի ժամանակ հասցրել է իրականացնել մի շարք մանրածավալ նորոգումներ. «Բարւոքելով եկեղեցւոյ դրութիւնը ‘ի ներքուստ, չմոռացաւ հայր-սուրբը շքեղացնել նորան և արտաքուստ. և դրսի պատերը, որ բոլորովին անշքացած էին և ծեփել ու սպիտակացնել տուեց կրով. շրջապատը, որ տեղ-տեղ ապականուած էր լինում աղբով, և սրբել ու մաքրել տուեց. կտուրը, որ տեղ-տեղ պատերի արանքովը ջուր էր ներս թողնում, և շինել ու ամրացնել տուեց» __144144. «Արձագանք», 1885, No 22, էջ 309: :

1895 թ. գլխավորապես տանիքի նորոգության նախագիծը ներկայացվել է նահանգային վարչությանը՝ հաստատման __145145. ՎԱԴ, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985, թ. 1: :

Տակավին 1897 թ. հոկտեմբերի վերջին ընթացել էր «1856 թ-ից ի վեր գոյություն ունեցող եկեղեցու» նորոգություն սկսելու թույլտվությունը ձեռք բերելու նպատակին հասնելու համար առաջ տարվող գրագրությունը __146146. ՎԱԴ, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985, թ. 7: :

1899 թ. վերջապես հաստատվել է եկեղեցու հողածածկ ցածր տանիքը նոր, ավելի բարձր փայտամածով փոխարինելու վերաբերյալ նախագիծը __147147. ՎԱԴ, ֆ. 204, ց. 1, գ. 985, թ. 12: , և նույն թվականին էլ աշխատանքները մոտեցել են ավարտին. «Մեր եկեղեցու նորոգութեան վրա մինչև հիմա ծախսվել է 6.000 րուբլի, որից 4 հազար րուբլի եկեղեցին ունէր, իսկ 2 հազար րուբլի հանգանակվեց քաղաքում:

Նորոգութիւնը վերջացնելու համար կրկին պակասում է 1.000 րուբլի…» __148148. «Մշակ», 1899, No 203, էջ 2: : Արևմուտքից կից է 1856 թ. կառուցված կրկնահարկ զանգակատունը: Վերջին նորոգումներից մեկը կատարվել է 1977 թ. տեղական իշխանության ծախսով __149149. «Էջմիածին», 1978, Գ, էջ 624։ ։

Սբ. Խաչ եկեղեցին ընդարձակ դահլիճով (արտաքին չափերն են՝ 24,7 x 16 մ) գմբեթավոր տաճար է։ Ծածկերն ու գմբեթը ներքուստ պահում են երեք զույգ սյուները։ Անսովոր են ավագ խորանի երկու կողմում գտնվող երկուական ավանդատները։ Միակ՝ արևմտյան ճակատից բացված մուտքը առջևում ունի կրկնահարկ զանգակատուն։ Կառուցված է գլխավորապես անմշակ քարով, կրաշաղախով, փայտով։ Սվաղված է թե՛ ներսից, թե՛ դըրսից։

Եկեղեցու արևելյան ճակատին ագուցված է Թ-Ժ դարերին բնորոշ գեղարվեստական առանձնահատկություններով գեղաքանդակ մի խաչքար (76 x 60 սմ): Նույն ժամանակաշրջանին վերաբերող մեկ այլ խաչքար էլ ագուցված է ներսում` խորանի մեջ:

Ի դեպ, Սբ. Խաչն ունեցել է եկեղեցապատկան եկամտաբեր որոշ շինություններ, այդ թվում` մի ամբարանոց, որի` վիճակային հասույթների ծախսով վերակառուցելու թույլտվությունը ստացվել է տակավին 1859 թ. __150150. Մատենադարան, թղթ. 152, վավ. 119: :

Խաչքարի բեկոր. չափերը` 65 x 34 սմ, ագուցված է Սբ. Խաչ ե­կե­ղե­ցու հա­րա­վա­յին ճա­կա­տին, ար­ձա­նագ­րու­թյու­նը` քա­ռա­տող.

…Ա(ՍՏՈՒԱ)Ծ… | …ԳՈ­ՀԱ­ՐԻՆ… | …ԳՐԻ­Գ(ՈՐ)ՈՒ ԼԵՐ ԱՒԳ­ՆԱ­ԿԱՆ Ա­ՀԵ|Ղ Ա­ՎՈՒՐՆ ԱՆ­ԶՐ­ՎԱ­ԿԱՆ, ՉԼԸ (1289):

 Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Խաչքարի բեկոր. չափերը` 60 x 46 սմ, ա­գուց­ված է ե­կե­ղե­ցու արևմտյան ճա­կա­տին, ար­ձա­նագ­րու­թյունը` կիսաեղծ.

… Ս(ԱՐ)Կ(Ա)Ւ(Ա)Գ …

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Ծանոթ. ժամանակը` ԺԵ-ԺԶ դարեր:

Խաչքար. հայտնաբերվել է քաղաքատեղիի տարածքից և փոխադրվել Սբ. Խաչ ե­կե­ղե­ցու բակ: Այժմ գտնվում է եկեղեցու հս կողմում.

… ԱՒՍՐ ՆՇԱՆՍ Է…

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Ծանոթ. ժամանակը` ԺԵ-ԺԶ դարեր:

Մ. Բրոսսեի վկայությամբ` Գանձայից Ախալ­քա­լաք տանող ճանապարհին` «Գոքչա» ան­վամբ բնա­­կա­­վայրում, հին եկեղեցու ավերակ­ներում պահ­­պան­վում էր մի խաչքար` հայերեն արձա­նա­գրու­թյամբ:

Խաչքար.

ԵՍ Ա(ՍՏՈՒԱ)ԾԱՏՈՒՐՍ ԿԱՆԳՆԵՑԻ ԶԽԱՉՍ ՀՕՐ ՄԵՐՈՒՄ ԹՎԻՆ Չ: (1251 թ.) …ԿԱՆԳ­ՆԵՑԻ ԶԽԱՉՍ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ …ՊՄՏԶՈԳՆ (՞):

Հրատ. Brosset M., Rapport sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie éxecuté en 1847-1848 par M. Brosset; livre 2, St. Pétersburg, 1850, էջ 174:

Հայ-կաթոլիկ աղոթատուն. «Քաղաքիս Հայ-կաթոլիկները յոյժ սակաւաթիվ լինելով չունին ոչ եկեղեցի, և ոչ մատուռ…» __151151. Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 66: : Ախալքալաքում հայ-կաթոլիկ աղոթատուն կառուցելու խնդիրն արծարծվել է ԺԹ դարի վերջին, սակայն 1900 թ. ստացվել է կառավարության մերժումը __152152. “Кавказ”, 1900, No 206, էջ 3: : Այնուամենայնիվ, քաղաքի փոքրաթիվ հայ-կաթոլիկները հետագայում հիմնել են իրենց աղոթատունը և կառավարվել Բավրա գյուղի քահանա տեր Սիմոն Խաչատրյանի կողմից __153153. «Օրացոյց եւ պատկեր տօնից», Թիֆլիս, 1916, էջ 84: : 1915 թ. քաղաքում կային ընդամենը 54 շունչ հայ-կաթոլիկներ __154154. «Օրացոյց եւ պատկեր տօնից», Թիֆլիս, 1915, էջ 84: : 1916 թ. տեղի հայ-կաթոլիկներին թույլատրվել է եկեղեցու վերանորոգման համար կատարել մինչև 2000 ռ. հանգանակություն __155155. “Кавказское слово”, 1916, No 230. :

Ռուսաց եկեղեցի. Ախալքալաքում ԺԹ դարի վերջին գործել է նաև ռուսաց եկեղեցի. «Քաղաքիս հիւսիսային ծայրը կը գտնուի պարսպապատ Ռուսաց եկեղեցին, որ կառուցուած է Ալէքսանդրապոլցի Պ. Ստեփանոս Անանիկեանցի աշխատութեամբ և ըստ բաւականի նիւթական օժանդակութեամբ, որով և արժանացած է առաջին քաղաքական աստիճան ստանալու …» __156156. Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 67: : Ավերվել է խորհրդային տարիներին:

Ճգնավոր ուխտատեղի. Ախալքալաքի հյուսիսարևելյան կողմում` Փարվանա գետի աջ ափին, բարձր ժայռերի տակ, «Ճգնավոր» եկեղեցին է: Միանավ, թաղածածկ շենք է` կառուցված սրբատաշ քարով ԺԳ-ԺԴ դարերում: Արտաքին չափերն են՝ 7,10 x 3,90 մ: Հայտնի ուխտատեղի է (տոնը՝ մայիսի 7-ին) __157157. Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 70: , 1884 թ. նորոգվել է __158158. «Մշակ», 1886, No 83: : Կանգուն է, միայն տանիքն է քայքայված:

Գերեզմանոց. քաղաքի արևելյան կողմում` Տաշվանկա լեռան ստորոտին տարածված հայոց ընդարձակ գերեզմանատանը պահպանված տապանաքարերից հները վերաբերում են ԺԹ դարի կեսերին: Ուշագրավ են եկեղեցաձև, դամբարանաձև, երկթեք, թևավոր խաչով ավարտվող շիրմաքարերը, որոնց զգալի մասն արձանագիր է: Վերջիններիս թվում հիշատակելի է կալվածատեր Անտոն Քանանյանցի __1591. Harutiunian, V. (սև մարմարից կերտված, քառակող) վնասված տապանաքարը, որն ունի երկլեզվյան արձանագրություն:

Տապանաքար.

ԱԶՆՈՒԱԿԱՆ | ՆԱԴՎՈՐՆԻ ՍԱՎԷ[ՏՆԻԿ] | [Ա]Ն­ՏՈՆ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ[ԵԱՆ] | ՔԱՆԱՆԵԱՆՑ | ԾՆՈՒ[Ա]Ծ 12 ՅՈՒԼԻՍԻ 183(6), | ՎԱԽՃ. 18 ՆՈՒ­ՅԵՄ­Բ(ԵՐԻ 1911). | ԱՆՄՈՌԱՆԱԼԻ ՀԱՅՐ[ԵՂ­ԲԱՅՐ] | ԱԼԷՔՍԱՆԴՐ (ՔԱՆԱՆ­ՅԱՆԻՑ):

ДВОРЯНИНЪ | [НАД]ВОРНЫЙ СО­ВЕТ­Н[ИК] | АНТОНЪ ИВАНОВИ[Ч] КАНА­НОВЪ | РОД. 12 ИЮЛЯ 1836 Г. | СКОНЧ. 18 НОЯБРЯ 1911 Г. | ДОРОГОМУ И НЕЗАБ­ВЕННОМУ ДЯДЕ | ОТЪ АЛЕКСАНДРА КАНАНОВА.

Հրատ. առաջին անգամ:

Ախալքալաքի պատմաերկրագիտական թանգարան. Ջավախքի տարբեր հնավայրերից ժամանակի ընթացքում հայտնաբերված գտածոների ուշագրավ հավաքածուով աչքի է ընկնում Ախալքալաքի պատմաերկրագիտական թանգարանը: Առանձնապես արժեքավոր են մ.թ.ա. Ա հազարամյակին վերաբերող աստղագիտական օրացույցը, խեցեղեն իրերը, ճարտարապետական բեկորները և այլն:

Հուշակոթողներ. Ախալքալաքի տարածքում տարբեր տարիներին կանգնեցվել են հայ երախտավորների զանազան արձաններ, հուշակոթողներ: Աչքի են ընկնում հատկապես մշակույթի տան մոտ գտնվող Մեսրոպ Մաշտոցի արձանը (քանդակագործ՝ Ա. Քոչար), Սբ. Խաչ եկեղեցու բակում 2000 թ. կանգնեցված Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու մետաղաձույլ արձանը (քանդակագործ՝ Լևոն Գրիգորյան), Դերենիկ Դեմիրճյանի, Ջիվանու և այլոց հուշարձանները:

1. Արձանագրություն`

…აღვ(ა)შ(ე)ნე ესე წ(მიდა)ი | …ს(ა)სა და ამ(ი)რსპ[ასალარისა] | გ(ა)მ(რე)კ(ე)ლისა ძეთა | …არტს? პ(ა)ტრ(ო)ნ(ო)ბა(სა) შ(ინ)ა | …[სალ]ოცვ(ე)ლ(ა)დ ს(უ)ლისა და | …ა ისდ(ი)აგს შე(უნ)დ(უე)ნ ღ(მრთმა)ნ, ა(მე)ნ.

      Թարգմ. …շի­նե­ցի այս սուրբ …և ա­միրս­պա­սա­լար …Գամ­րե­կե­լիի որ­դի­նե­րի … իշ­խա­նու­թյան … հո­գու հա­մար ա­ղոթ­քի …Իս­դիա­գին Աստ­ված ողորմի. ա­մեն:

Հրատ. Ростомов И., Ахалкалакский уезд в археологическом отношении.– Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен Кавказа, вып. XXV, 1898, с. 37-38։ Та­кайшвили Е., Археологическая экспедиция 1971-го года в южные провинции Грузии, Тбилиси, 1952, с. 24։ მუსხელიშვილი ლ., არქეოლოგიური ექსკურსები, თბილისი, 1941, էջ 64: ცისკარიშვილი ვ., նշվ. աշխ., էջ 53: ბერძენიშვილი ნ., ჯავახეთის 1933 წლის ექსპედიციის დღიური: სის. 1, 1964, էջ 54: ბერძენიშვილი დ., ”ახალქალაქი ჯავახეთისაჲ”, էջ 18, 58: “ჯავახეთი. ისტორიულ-ხუროთმოძღვრული გზამკვლევი”, էջ 47:

Տարընթերցում. Ի. Ռոստոմաշվիլի`

…სსა, … რატის, შეუნდენ: Վիմագրին կից` Է. Թաղայշվիլու զետե­ղած ռուսերեն թարգմանության մեջ արձանագրության

հատվածը թարգմանվել է. “в гос­под­ство Рата”: Լ. Մուսխելիշվիլին Թորեցի իշխանների տոհ­մա­բա­նու­թյանը վերաբերող հարցերի առնչությամբ առաջարկել է ար­ձա­նագրության վերականգնման սեփական տարբերակը. †. აღვაშენე ესე წმიდაჲ(მეფობასა თამარი)სსა და ამირ-სპ(ასალარისა) გამრეკელისა ძეთა (და) … რატისა პატრონობასა შინა… Թարգմ. Կառուցեցի այս սուրբ [եկեղեցի] Թա­մարի թագավորության, Գամրեկելիի որդիների ամիր­սպա­սա­լարության և … Ռատի իշխանության ժամանակ.. Վ. Ցիս­կա­րի­շ­վի­լի՝ წმინდაი, …რატის პატრონობასა, შეუნდვენ: Է. Թա­ղայ­շ­վի­լու վեր­ծա­նու­թյունն ա­ռանց փո­փո­խու­թյան հրա­տա­րա­կե­­լուց հե­տո Ցիսկարիշվիլին ա­ռա­ջար­կում է ար­ձա­նագ­րու­թյան կո­րած հատ­վա­ծի վե­րա­կան­գն­ման սե­փա­կան տար­բե­րա­կը.

Ար­դի վրա­ցե­րեն գրա­դար­ձու­թյամբ. §სახელითა ღმრთისაჲთა აღვაშენე ესე წმიდაი ეკლესიაი, მეფობასა დავითისასა და ამირსპასალარობასა ავაგისა (կամ ზაქარიასა), გამრეკელისა ძეთა: კახას, ასიბას და ლიპარიტის პატრონობასა შინა… სალოცველად სულისა და… ისდიაგს შეუნდვენ ღმერთმან, ამინ.¦:

Թարգմ.«Աս­տու­ծո ա­նու­նով շի­նե­ցի այս սուրբ ե­կե­ղե­ցին Դավ­թի թա­գա­վո­րու­թյան և Ա­վա­գի (կամ Զա­քա­րիա­յի) ա­միր­ս­պա­սա­լա­րու­թյան ժա­­մա­նակ, Գամրե­կելիի որ­դի­նե­րի` Կա­խա­յի, Ա­սի­բի և Լի­պա­րի­տի իշ­խա­նու­թյան օ­րոք… հո­գու հա­մար ա­ղոթ­քի և … Իս­դիա­գին Աստ­ված գթա. ա­մեն: Դ. Բերձենիշվիլին նույնու­թյամբ վե­րա­հրա­տարակել է Վ. Ցիսկարիշվիլու նշված վերա­կանգ­նու­մը: «ჯავახეთი. ისტორიულ-ხუროთმოძღვრული გზამკვლევი»-ում հանդի­պում ենք ար­ձանագրության վերականգնման գրեթե նույնական տար­բե­րակին. სახელითა ღმრთისაითა აღვაშენე ესე წმიდაჲ ეკლესიაი მეფობასა დავითისასა და ამირ­სპა­სა­ლა­რო­ბა­სა ავაგისა, გამრეკელის ძისა: კახას, ასიბას და ლი­პა­რი­ტის პატრონობასა შინა … სალოცველად სულისა … ის­დიაგს შეუნდვენ ღმერთმან. ამინ:

Ծանոթ. Է. Թաղայշվիլին ոճական առանձնահատ­կու­թյուն­նե­րի հիման վրա արձանագրությունը թվագրում է ԺԱ դարով: Հե­տազոտողի կասկածելի վերծանությամբ ի հայտ եկած «Ռատ» անձնանունը նույնացվել է Օրբելյանների տոհմին պատ­կանող Ռատ իշխանի հետ, որը Լիպարիտ Գ-ի որդի Ռատ Գ-ն է, որը բազմիցս ընդհարվել է Բագրատ Դ-ի (1027-1072 թթ.) հետ մինչև իսկ Ախալքալաքի պարիսպների տակ: Լ. Մուս­խե­լիշ­վի­լին արձանագրության մեջ հիշվող Գամ­րեկելի ամիր­սպա­սա­լա­րին նույնացնում է Մեծ Գամրեկել Թորեցու հետ: Ար­ձա­նա­գրու­թյան բովանդակությունից դատելով՝ հեղինակը կարծում է, որ վիմագիրը ստեղծվել է նշված անձի մահից հետո (1190/91 թ.), իսկ Ռատ իշխանը, հետազոտողի վարկածով, Քարթլիի էրիս­թավ Ռատ Սուրամելին է: Վ. Ցիսկարիշվիլին, ընդհակառակը, գտնում է, որ արձանա­գրությունում հիշատակված են վրաց Դավիթ Է Ուլու (1247-1270 թթ.) թագավորը և Ավագ (կամ Շահնշահի որդի Զաքարիա) ամիրսպասալարը: Ըստ այդմ արձանագրությունը կթվագրվի ԺԳ դարով:

2. Ախալքալաքի պատմաերկրագիտական թանգարանում պահպանվել է մեկ այլ վրաց մեսրոպատառ արձանագրության երկու բեկոր.

բեկոր Ա

…  |[…ქ(რონი)კ(ო)ნსა ს[პდ(?) | [დავ[დ(ე)ვ ბ(ა)ლ[(ა)ჰვ(ა)რი] | … ესე

     Թարգմ. Քրոնիկոնի 294 թ. ՞ (1064 թ. ՞) դրեցի բարավորը… այս …:

բեկոր Բ

… | … გ … | … ფედ … | ა(მე)ნ.

Թարգմ. … ամեն:

Հրատ. სილოგავა ვ., მრავალთავი, VII, էջ 175-176: სილოგავა ვ., სამცხე-ჯავახეთის ისტორიული მუზეუმის ქარ­თუ­ლი ეპიგრაფიკული ძეგლები, էջ 45,118, 133:

Ծանոթ. Արձանագրության եղծված մասերի վերականգ­նումն ըստ Վ. Սիլոգավայի: Քրոնիկոնի ճիշտ վերծանման դեպքում կունենանք 1064 թ. :

3. Ախալքալաք քաղաքատեղիի արևմտյան բերդա­պարս­պին պահպանվել է ևս մեկ վրաց մեսրոպատառ արձանա­գրու­թյուն.

ქ(რისტ)ე შ(ეიწყალ)ე მ(არია)მ.

Թարգմ. Քրիստոս ողորմիր Մարիամին:

Հրատ. ბერძენიშვილი დ., ”ახალქალაქი ჯავახეთისაჲ”, ”არტანუჯი”, N 7, თბილისი, 1998, էջ 45:

Ծանոթ. վիմագրի գրչաոճը ԺԱ դարի է: Ամենայն հա­վա­նա­կա­նությամբ, արձանագրության մեջ հիշատակված Մարիամը Բագ­րատ Դ (1027-1072 թթ.) թագավորի մայր Մարիամ թա­գու­հին է: