Բարալեթ

Տեղադրություն. գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 16 կմ հյուսիս, համանուն վտակի աջ ու ձախ ափերին, հարթ տեղանքում, ծ. մ. 1690-1700 մ բարձրության վրա:

Հնագիտություն. Բարալեթից Կոթելիա տանող ճանապարհին` Մոխրաբլուր (վրաց. Նացարգորա) հնավայրում հայտնաբերվել է մ.թ.ա. Ա հազարամյակի աստղագիտական մի բրոնզե օրացույց, որի զուգահեռները հայտնաբերվել են Հայաստանի մի շարք հնավայրերում __11. Աստղագիտական օրացույցի մասին մանրամասն տե՛ս Տոնականյան Հ., Աստղագիտական օրացույցների մասին.– «Արվեստ», 1990, No 9, էջ 54-59: : Օրացույցն այժմ ցուցադըրվում է Ախալքալաքի գավառագիտական թանգարանում:

Պատմություն. Բարալեթը Ջավախքի պատմական գյուղերից է, որտեղ հայ կյանքը սկիզբ է առել առնվազն վաղ միջնադարից: Այդ է փաստում գյուղի երբեմնի մատուռի շուրջ տարածված գերեզմանատունը, որտեղ պահպանվել են հայերեն արձանագրություններով միջնադարյան գերեզմանաքարեր:

1595 թ. Բարալիս անվանաձևով, 21 տնով (բնակիչների անվանացուցակում հայկական ծագում ունեցողները զգալի մաս են կազմում) և 25000 ակչե հարկաչափով հիշվում է օսմանյան կառավարության կազմած` «Գյուրջիստանի վիլայեթի ընդարձակ դավթար»-ում __22. “გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 196: :

1745 թ. մի վկայության համաձայն՝ Բարալեթը և Կոկիան երկրամասի առավել մարդաշատ ու վաճառաշահ բնակավայրերից էին. «…Բարալեթը փոքր քաղաք է, որի բնակիչներն են մեսխեր, հայեր և հրեա վաճառականները…» __33. Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, էջ 84: Տե՛ս նաև` ვახუშტი ვახუშტი ბაგრატიონი, საქართველოს გეოგრაფია, თბილისი, 1997, էջ 131: :

1755 թ. Բարալեթն ավերել ու թալանել են լեզգիները. «…լեզգիներն ավերում են թուրքական հողը, ավերել են Գոկիան (Կոկիան) և Բարալեթը, քրիստոնյաներին թալանում են և գերի տանում…» __44. Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, էջ 108: : Նույն դեպքերի արձագանքն ենք գտնում մեկ այլ վկայության մեջ. «…նմանապես անցան Ջավախեթ, ավերեցին Բարալեթը, բերին բազմաթիվ ավար, փոխադրեցին Փամբակ…» __55. Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, էջ 145: :

Բարալեթն Ախալքալաքի գավառի հյուսիսային մասի կենտրոնական բնակավայրն էր. «Գաւառիս առաջին մասի պ. պրիստաւը — Խաչատուր Մեծատունեանց — ապրում է այս գյուղում» __66. «Նոր-Դար», 1895, No 150, էջ 3: :

Կառուցապատում. ԺԹ դարի վերջին ականատեսը նշել է. «Հայերի և վրացիների տները շինուած են միմեանց հետ խառն: Բոլոր տները քարաշէն են, իրար կից, ցած, խոնաւ, միյարկանի և հողէ կտուրներով: Փողոցները նեղ են, խառն և ծուռ ու մուռ: Շինութիւնների մէջ աչքի են ընկնում շատ հեռուից գիւղական եկեղեցիները, մինը հայոց, միւսը վրացոց, և արքունական երկդասեան ուսումնարանը ամբողջ գաւառիս գիւղերի մէջ միակ շինութիւնը, որը գոյութիւն ունի արդեն 1893 թուականից…Գիւղացիները խմելու ջուրը գործ են ածում գիւղի մէջ տեղից հոսող գետակից, որովհետև աղբիւրներ չկան: Գետակի ջուրը մաքուր է, վճիտ և առողջարար: Այս գետակը իւր սկիզբն առնում է մօտակայ Ճանճղա բլուրների ստորոտներից դուրս բղխող աղբիւրներից, դրա համար էլ բարալէթցիները այս գետակին անուանում են «Ճանճղայի ջուր» __77. Ներկայումս տեղացիներին հայտնի է «Բարալեթի գետ» անվամբ: : Գիւղումը չկան ոչ պարտէզներ և ոչ այգիներ: Գետակի վրայ շինուած է չորս հատ ջրաղաց: Գիւղի մէջ տեղը կան մի շարք հասարակ ծառեր: Գիւղի հարաւային կողմը գտնւում են գիւղացոց մարգագետինները: Բարալէթցիների գլխաւոր պարապմունքն է երկրագործութիւնը. իսկ մասամբ էլ պարապում են Բակուրիա կոչուած մօտիկ անտառից փայտ կրելով դէպի Ախալքալաք ծախելու…» __88. «Նոր-Դար», 1895, No 150, էջ 3: :

Բնակչություն. ներկայիս բնակիչների մի մասը բնիկ է (տեղացիների շրջանում վերջիններս հայտնի են «երլական» անվամբ) __9

9. 1933 թ. Ն. Բերձենիշվիլին արձանագրել է կոթելիացիների մեջ տարածված այն ավանդությունը, որի համաձայն` Բարալեթն իբր հայերով բնակեցրել է Դավիթ Շինարարը (1089-1125) (ბერძენიშვილი ნ., ჯავახეთის 1933 წლის ექსპედიციის დღიური: სის. 1, 1964, էջ 143):

, մյուսների նախնիները 1829 թ. փոխադրվել են Արտահանի շրջանից __1010. Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 59: Տե՛ս նաև` «Նոր-Դար», 1895, No 150, էջ 3: : Համաձայն գյուղի հին գերեզմանատանը պահպանված տապանագրերի` Բարալեթում հանգրվանել են նաև ալաշկերտցի հայեր, իսկ Խեչոյան գերդաստանի ժառանգներն այսօր էլ վկայում են իրենց` ծագումով ղարաբաղցի լինելը: Հետպատերազմյան տարիներին գյուղը համալրվել է նաև Սամսարից փոխադրված 5 ընտանիքներով:

Բարալեթը Ջավախքի սակավաթիվ գյուղերից էր, որն ուներ խառն ազգային կազմ: Այստեղ հայ մեծամասնության կողքին բնակվում էին նաև փոքրաթիվ վրացիներ: 1873 թ., օրինակ, գյուղի 80 տների 2/3-ը հայեր էին, իսկ 1/3-ը՝ վրացիներ __1111. «Արարատ», 1873, էջ 389: : 1884-ին գյուղն ունեցել է 46 տուն հայ, նույնքան վրացի և 2 տուն տաճիկ __1212. «Արձագանք», 1885, No 3, էջ 43: :

Արդեն ԺԹ դարի վերջին նկատվել է գյուղի վրացի բնակչության աճ: Համենայն դեպս, 1895 թ. Բարալեթի 120 տուն բնակչից հայեր էին 65-ը, վրացիներ՝ 55-ը __1313. «Նոր-Դար», 1895, No 150, էջ 3: : 1896 թ. գյուղի 109 տուն բնակչից 91-ը հայեր էին, մնացածը` վրացիներ __1414. «Մուրճ», 1896, No 12, էջ 1642: : 1899 թ. գյուղի 1038 շունչ բնակչից 688-ը հայեր էին, 354-ը՝ վրացիներ __1515. «Մշակ», 1900, No 43, էջ 2: :

Վիճակագրություն. ԺԹ-Ի դա­րե­րի ըն­թաց­քում գյու­ղի հայ բնակ­չու­թյան ­քա­նակն ար­տա­ցո­լող տվյալ­նե­րը ներ­կա­յաց­նում են հետևյալ պատ­կե­րը.

տարեթիվ        տուն        արական        իգական      միասին

1840 __1616 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:                                158                      116                 274

1841 __1717 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3802, թ. 62-63:                                188                      166                 354

1842 __1818 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77:                                193                      170                 363

1844 __1919 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3809, թ. 16-17:                                203                      181                 384

1845 __2020 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3811, թ. 71-72:                                223                      210                 433

1847 __2121 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1,  գ. 3814, թ. 33-34:                                160                      170                 330

1849 __2222 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3818, թ. 40-41:                                149                      141                 290

1851 __2323 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 30:            38                152                      143                 295

1853 __2424 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 37-38:                                162                      168                 330

1854 __2525 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 48-49:                                165                      171                 336

1857 __2626 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 53-54:                                184                      184                 368

1860 __2727 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 65-66:            35                203                      196                 399

1861 __2828 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 26-27:            43                200                      197                 397

1862 __2929 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 21-22:            43                206                      203                 409

1863 __3030 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22:                                212                      211                 423

1864 __3131 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 8-9:            43                221                      213                 434

1866 __3232 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:            43                222                      218                 440

1867 __3333 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 20-21:                                226                      242                 468

1868 __3434 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 28:                                231                      243                 474

1869 __3535 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 10:                                340                      344                 684

1870 __3636 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 24:                                348                      351                 699

1871 __3737 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 10-11:                                332                      357                 689

1872 __3838 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 57-58:                                339                      359                 698

1873 __3939 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 70-71:                                351                      365                 716

1874 __4040 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 27-28:                                                                                    730

1875 __4141 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 20-21: Տե՛ս նաև՝ «Մե­ղու Հա­յաս­տա­նի», 1875, No 44, էջ 2:            40                                                                    718

1876 __4242 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 30-31:                                365                      372                 737

1877 __4343 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 29-30:                                223                      215                 438

1878 __4444 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 218-219:                                224                      221                 445

1880 __4545 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 88-89:                                235                      229                 464

1881 __4646 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 97-98:                                236                      238                 474

1882 __4747 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 43-44:                                243                      232                 475

1883 __4848 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 48-49:                                250                      240                 490

1885 __4949 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 14:                                258                      240                 498

1887 __5050 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 40-41:                                266                      260                 526

1889 __5151 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 65-66:                                283                      271                 554

1890 __5252 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 146:                                289                      279                 568

1891 __5353 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 145:                                301                      291                 592

1892 __5454 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 117:                                288                      284                 572

1893 __5555 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 42-43: Տե՛ս նաև՝ «Մուրճ», 1894, No 5, էջ 795:            50                291                      295                 586

1894 __5656 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 170-171:                                300                      308                 608

1897 __5757 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 143-144:                                353                      335                 688

1898 __5858 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 166:                                373                      343                 722

1899 __5959 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 101-102:                                352                      336                 688

1900 __6060 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 52:                                370                      348                 718

1901 __6161 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 68:                                381                      356                 737

1902 __6262 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 20-21:                                391                      368                 759

1905 __6363 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 263-264:                                418                      420                 838

1908 __6464 ՀԱԴ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 43:            78                450                      437                 887

1910 __6565 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 135-136:                                477                      484                 961

1912 __6666 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 18-19:                                500                      527                 1027

1916 __6767 ՀԱԴ, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 21-22:                                539                      552                 1091

1921 __6868 ՀԱԴ, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1:                                163                      137                 300

1914 թ. բարալեթաբնակ 2 ազգությունները միասին կազմել են 1290 շունչ __6969. “Кавказский календарь на 1915 г.”, էջ 96: , 1987-ին՝ 263 տուն (1087 շունչ) հայ և վրացի բնակիչ __7070. Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: , իսկ 2001-ին՝ 270 տուն, որից 48-ը՝ վրացի:

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակցած 290 բարալեթցիներից 137-ը զոհվել է __7171. Դավթյան Ա., Ջավախք, էջ 101: :

1989 թ. վրացական իշխանություններն աջար վերաբնակիչների համար Բարալեթում ևս փորձում են տներ կառուցել, բայց տեղի հայերը անհրաժեշտ հողամասեր չեն տրամադրել:

2004 թ. գյուղն ունեցել է 300 տուն բնակիչ, որոնցից 260-ը՝ հայ, իսկ 40-ը՝ վրացի __7272. მაისურაძე კ., ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურდება, “Georgian Times”, No 24, 17-24.06.2004. :

1990-ական թվականներից ի վեր Ջավախքի այլ բնակավայրերի նման Բարալեթից էլ է ծայր առել հայ բնակչության արտագաղթ, որի առթիվ ջավախաբնակ վրացի թղթակիցը նշել է. «Հիշում եմ, ինչպես Գամսախուրդիայի նախագահության տարիներին տեղացի բոլոր հայերն արդեն իրենց իրերը կապկպած պատրաստ էին փախչելու, եթե այդպես անակնկալ չտապալվեր Գամսախուրդիայի ղեկավարությունը, ապա ոչ մի հայ չէր մնա Բարալեթիում» __7373. მაისურაძე კ., ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურდება, “Georgian Times”, No 24, 17-24.06.2004: Հետաքրքիր է` համամի՞տ են արդյոք Ջավախքում մի օր առհասարակ հայ չտեսնելու հոդվածագրի բաղձանքին հոդվածը հրապարակած խմբագրությունն ու վրաց հասարակությունն առհասարակ: :

Ե­կե­ղե­ցա­կան-ծխա­կան դպ­րո­ց. գոր­ծու­նեու­թյան վե­րա­բե­րյալ տվյալ­ներն առ­կա են` սկ­սած 1870-ա­կան թթ-ից (տե­ղա­ցի­ներն այ­սօր էլ դպ­րո­ցի հիմ­նադր­ման տա­րե­թիվ են հա­մա­րում 1867-ը).

 

տարեթիվ        այլ տեղեկ.      ուսուցիչ        աշակերտ

1874 __7474 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 27-28:                                              1                      30

1878 __7575 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 218-219:                                              1                      23

1880 __7676 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 89:                                              1                      30

1881 __7777 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 97-98:                                                                      30

2004 թ. Բարալեթի հայկական միջնակարգ դպրոցն ունեցել է 140 աշակերտ, իսկ վրացականը` 38 աշակերտ __7878 მაისურაძე კ.,, ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურდება, “Georgian Times”, No 24, 17-24.06.2004. :

Պետական դպրոց. Բարալեթում բացված «շինական» դպրոցը, որը, պետական կրթօջախ լինելով, ըստ էության ռուսական էր, պատճառ է դարձել հայոց դպրոցի փակման: Մինչև 1884 թ. դպրոցն իր գոյությունը պահպանել է Կովկասում հունադավանությունը վերահաստատող ընկերության, ապա՝ հասարակության միջոցներով __7979. Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 59: : Հիշյալ կրթօջախը 1896 թ. եղել է երկդասյա՝ «պանսիոնով ու օրիորդաց բաժնով» __8080. «Մուրճ», 1896, No 12, էջ 1642: :

1970-ական թվականներից գյուղում գործում է երկու դպրոց՝  հայկական՝  միջնակարգ (հիմնադրվել է 1936 թ. և ներկայումս ունի 150 աշակերտ) և վրացական՝ ութամյա:

Գրադարան-ընթերցարան. 1895 թ. «Բարալէթի ձրի գրադարան-ընթերցարան» ընկերության ջանքերով բացվել է գրադարան, որը մեկ տարի անց փոխադրվել է հատուկ այդ նպատակով կառուցված շենք __8181. «Մուրճ», 1896, No 12, էջ 1642: :

Սբ. Աստվածածին (Սբ. Խաչ) եկեղեցի. եկեղեցին 1839 և 1841 թթ. երկու վավերագրերում __8282. ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 42-67, նաև` գ. 3798: հիշվում է Սբ. Խաչ անվամբ, բայց հետագա բազմաթիվ նյութերում, ընդհուպ մինչև խորհրդային առաջին տարիները` միայն Սբ. Աստվածածին անունով: Հին եկեղեցու տեղում 1869 թ. __8383. «Նոր-Դար», 1895, No 150, էջ 3: Ի դեպ, Կ. Մայիսուրաձեն սխալմամբ եկեղեցու կառուցման տարեթիվ է նշել 1889 թ. (მაისურაძე კ., ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურდება, “Georgian Times”, No 24, 17-24.06.2004): կառուցվել է համանուն նոր եկեղեցի: Նորաշեն եկեղեցին, որն այժմ էլ կանգուն է, քարաշեն է և փայտածածկ: Փայտից են նաև սյուները: Միակ մուտքը արևմուտքից է: Նույն կողմի ճակտոնի գագաթին սրածայր վեղարով ավարտվող ութ սյունանի զանգակատունն է: Արտաքին չափերն են՝ 18,00 x 9,86 մ:

Եկեղեցին շրջափակված է պարսպով, որի արևմտյան և հարավային կողմերից բացված են դարպասներ:

Արձանագրություն, եկեղեցու մուտքի բարավորին, 5 տող.

1869 | ՎԵ­ՐԱ­ՆՈ­ՐՈ­ԳԵ­ՑԱՒ Ս(ՈՒՐ)Բ Ե­ԿԵ­ՂԵ­ՑԻՍ ՅԱՆ|ՈՒՆ Ա­ՄԵ­ՆԱ­ՄԱ­ՔՈՒՐ ՍՈՒՐԲ Ա(Ս­ՏՈՒԱ)ԾԱԾ­ՆԻ, ԱՇ|ԽԱ­ՏՈՒ­ԹԵԱՄԲ ԵՒ ԾԱ­ԽԻՒՔ ՀԱՅ ԺՈ­ՂՈՎՐ­ԴԱ­ԿԱՆ | ԲԱ­ՐԱ­ԼԷԹ ԳԵՂՋ ԵՒ ԽՐԱ­ՏԻՒՔ ԿԱ­ՐԱ­ՊԵՏ Ք(Ա)Հ(Ա)Ն(Ա)ՅԻ Տ(Է)Ր ԿԱ­ՐԱ­ՊԵ­ՏԵ(Ա)Ն:

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Գերեզմանոց. տարածվում է եկեղեցու հարավային կողմում: Տեղում պահպանված տապանաքարերից հնագույնները վերաբերում են ԺԹ դարի առաջին կեսին:

Ստորև ներկայացնում ենք տապանագրերից մի քանիսը.

1. Տապանաքար, 2 տող.

ԱՅՍ Է ՏԱ­ՊԱՆ ԴԱՐ|ՓԻՆ ԳԱԲ­ՐԷ­ԼԻՆ, Թ(ՎԻՆ) ՌՄՁԳ (1834)-ԻՆ:

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

2. Տապանաքար, 6 տող.

ԱՅՍ Է ՏԱ­ՊԱՆ | Ա­ԼԱՇ­ԿԵՐՏ­ՑԻ ՊՕՂ|Ո­ՍԻ ՈՐ­ԹԻ ԳՐԻԳ|Ո­ՐԻ, ԹՎԻՆ ՌՄ|ՁԵ (1836)-ԻՆ ՅՈՒՆ­ՎԱ­ՐԻ | Զ (6)-ԻՆ, ԱՌ Ա(ՍՏՈՒԱ)Ծ ՓՈ­ԽԵ­ՑԱՒ:

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

3. Տապանաքար, 4 տող.

ԱՅՍ Է ՏԱ­ՊԱՆ Ա­ԼԱՇ­ԿԵՐՏ­ՑԻ | ՊԵՏ­ՐՈ­ՍԻ ԿԻՆ ՍԱ­ՐԱ­ԳՈՒ­ԼԻՆ, | ԹՎԻՆ ՌՄ­ՁԸ (1839)-ԻՆ, ՅՈՒՆ­ՎԱ­ՐԻ | ԻԹ (29)-ԻՆ:

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Մատուռ. Բարալեթի հյուսիսարևմտյան եզրին մինչև 1936-37 թթ. կանգուն է եղել սրբատաշ քարից միջնադարյան մի մատուռ, որի մասին ականատեսը նշել է. «…Այս գիւղը` ինչպէս երևում է գիւղի հիւսիսային կողմում գտնուած ընդարձակ գերեզմանատնից, հայոց հին և մեծ գիւղ է եղած. այս գերեզմանատանը կայ հոյակապ՝ բայց քայքայուած մեծ մասամբ` մի մատուռ, որոյ դրան քարերի վերայ գրուած է հայոց գրերով, բայց ինձ անվերծանելի եղաւ մաշուած լինելու պատճառով. որոնելով և քննելով մի առ մի այդ գերեզմանատան քարերը, մատուռի հարաւային կողմը` կիսից շատ գետնի մէջ կանգուն թաղուած քարի մը վերայ գտայ գրեր, որից դժուարութեամբ կարդացի հետևեալ բառերը միայն…» __8484. Մարգարեանց Կարապետ Տէր-Սարգսեան, Հայրենեաց հնութիւններից, էջ 389: Նույն գյուղում մի հայի տանը պահվող մասնատուփի վրա Կ. Մարգարյանցը կարդացել է. «Ես Հեթում թագաւոր Հայոց բազում աշխատութեամբ ժողովեալ զմասունս սրբոցն Ստեփաննոսի Նախավկային, Յակոբայ Մծբնայ Հայրապետին, Պանդալիոնի բժըշկին եւ Նիկողայոսի սքանչելագործին ետու շինել զտուփս զայս ի պահպանութիւն հոգւոյ եւ մարմնոյ…»: Վերոհիշյալ արձանագրությունները որոշ շտկումներով հրատարակել է նաև Ե. Լալայանը (Երկեր, հ. 1, 1983, էջ 59, 66): Ի դեպ, 1901 թ. բարալեթցի Խաչատուր Ռևազյանցը Մկրտիչ Ա Խրիմյան կաթողիկոսին հղած նամակում ափսոսանքով հայտնել է. «…երբ ես դեռ ծնուած չէի, հայրս պապական ժառանգութիւն ունէր չորս սուրբ մասունքներ, անուամբ սբ. Պանդալևոն բժշկի, սուրբ Նիկողայոս սքանչելագործի, սբ. Ստեփաննոս Նախավկայի և սբ. Հակոբայ հայրապետի…», իսկ Գյումբյուրդա գյուղի քահանա Առաքել Կուրղինյանը, իր հոր խեղճ դրությունից օգտվելով, սեփականել է մասունքները, մինչդեռ ինքը որոշել է Էջմիածնի թանգարանին նվիրելու նպատակով վերստին ետ ստանալ մասունքները (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. Պ-56, ց. 18, գ. 425, թ. 23): Այնքանով, որքանով մասնատուփի հիշատակագրի նախկին հրատարակիչները զանց են առել տարեթիվը, ուստի ստորև ավելորդ չենք համարում նշել, որ մասնատուփը 1296 թվականից է, իսկ նրանում հիշատակված Հեթում թագավորը Կիլիկիո Հեթում Բ-ն (1289-1307) է: : Ստորև ներկայացնում ենք նշյալ արձանագրությունը, որը փորագրված է անհետացված խաչքարի պատվանդանի արևմտահայաց երեսին.

Խաչքարի պատվանդան (69 x 53 x 50 սմ), 6 տող.

Ս(ՈՒՐ)Բ ՆՇԱՆ ՏԷՐՈՒՆ|ԱԿԱՆ ԱՐԵԱՄԲ ՆԵՐԿ|ԵԱԼ Է ՊԱՏՎԱԿԱՆ ԲԱ|ՐՍԵՂ Ք(Ա)Հ(Ա)­Ն(Ա)­ՅԻՍ ԼԵՐ ՔԱՒԱ|ՐԱՆ ԵՒ ՅԱԿՈԲ ԻՐԻՑԻ|Ս ԼԵՐ ԱՒԳՆԱԿԱՆ:

Հրատ. Մարգարեանց Կարապետ Տ. Սարգսեան, Հայրենեաց հնութիւններից, էջ 389:

Տարընթերցում. Կ. Մարգարյանցի վերծանության մեջ բա­ցա­կա­յում է «է» օժանդակ բայը, իսկ «պատվական» և «իրիցիս» բա­ռերը բերված են «պատուական» և «իրիցուս» ձևով:

Ծանոթ. գրչաոճը բնորոշ է ԺԳ-ԺԴ դարերին:

Ի դեպ, 2001 թ. հուլիսին Բարալեթ կատարած մեր այ­ցե­լության ժամանակ մատուռը գտանք հիմնավեր վիճակում (քարերն օգտա­գործվել էին տեղում ոչխարների բազմացման կայանի կառուց­ման նպատակով), իսկ խաչքարի արձանագիր պատվանդանն անխախտ իր տեղում էր:

Գերեզմանոց. ցայսօր պահպանված գերեզմանոցի ավերակներում, բացի խաչքարի արձանագիր պատվանդանից, առկա են նաև պարզ ոճավորմամբ ևս երկու խաչքար, ինչպես նաև ուղղանկյունաձև և օրորոցաձև մի քանի տապանաքարեր:

Բյուզանդածես եկեղեցի. գյուղամիջում կանգուն է հարավից կից սրահով և զանգակատնով, համակ սրբատաշ քարից վրաց հունադավան եկեղեցին:

Վիմագրեր. պահպանվել են եկեղեցու միայն արևելյան ճակատին:

1. Արձանագրություն, եկեղեցու արևելյան ճակատին, 9 տող.

†. აღ(ე)შენა ეკლ|ესიაი ესე მა|თ ჟამთ(ა) შინა | ოდეს ლაშა მ|ეფედ დაჯ|და ადიდ(ე)ნ | ღ(მერ)თ(მა)ნ ორთ(ა)ვ[ე ც]|ხორებათა შინ[ა] | ს(ა)ყდ(ა)რსა.

Թարգմ. Այս ե­կե­ղե­ցին կա­ռուց­վեց այն ժա­մա­նակ, երբ Լա­շան գա­հին թա­գա­վոր բազ­մեց: Աստ­ված փա­ռա­վո­րի [նրան] եր­կու կյան­քում:

Հրատ. Ростомов И., Сборник Мат­ер­иалов для Опи­сания Мест­ностей и Племен Кав­ка­за, вып. XXV, 1898, ­с. 40: როსტომაშვილი, სოფელი ბარალეთი, «მოგზაური», No 1, 1901, էջ 27: ცისკარიშვილი ვ., ჯავახეთის ეპიგრაფიკა როგორც საისტორიო წყარო, თბილისი, 1959, էջ 52: ბერძენიშვილი ნ., ჯავახეთის 1933 წლის ექსპედიციის დღიური: სის. 1, 1964, էջ 145: სილოგავა ვ., მრავალთავი VII, էջ 175-176: ოთხმეზური გ., նշվ. աշխ., էջ 107-109: სილოგავა ვ., სამცხე-ჯავახეთის ისტორიული მუზეუმის ქართული ძეგლები, էջ 47, 119, 134: “ჯავახეთი. ისტორიულ-ხუროთმოძღვრული გზამკვლევი”, էջ 63:

Տարընթերցում. Ի. Ռոստոմաշվիլի՝

…ორთავ ცხოვრებასა შინა, այ­նու­հետև չիք: 1901 թ. վրացալեզու «მოგზაური» պարբերականում վե­րահ­րա­տա­րակ­ված սույն ար­ձա­նագ­րու­թյան վեր­ծա­նու­թյան մեջ սկզ­բում ա­վե­լաց­ված է. «…აღშენდა…» Վ. Ցիս­կա­րիշ­վի­լի

այ­նու­հետև չիք: (აღე)შენა, ჟამთა, ორთ[ავე ცხორებათა]: Ն. Բեր­ձե­նիշ­վի­լի`…ორთა|ვე შ(ინ)ა [ცხორე]|ბათა, այ­նու­հետև չիք: Վ. Սի­լո­գա­վա՝

აეშენა, ეკ­ლე­სია, საყდრისა: «ჯავახეთი. ისტორიულ-ხუროთმოძ­ღვრუ­ლი გზამკვლევი»-ում` ცხოვრებათა.

Ծանոթ. Գ. Օթխմեզուրին

բառն ամբողջությամբ տեղադրում է 8-րդ տողի սկզբում, սակայն տեղի պակասը թույլ է տալիս համաձայնվել Վ. Սիլոգավայի կարծիքին և այն վերականգնել 7-րդ տողի վերջում: Արձանագրության հատկապես վերջին մասը վնասված է: Ի. Ռոստոմաշվիլին այն անվնաս է տեսել: Վ. Ցիսկարիշվիլին տողաբաժանումը կատարել է ըստ Ի. Ռոստոմաշվիլու հրատարակած արտանկարի` առանց նկատի առնելու այն հանգամանքը, որ հեղինակի արտանկարները կազմվել են տողաբաժանումը պարտադրաբար արտացոլելու սկզբունքի անտեսմամբ: Գ. Օթխմեզուրին անտեղյակ է Վ. Սիլոգավայի հրատարակությունից: Նրա կարծիքով` արձանագրության վերջին`

բառը պետք է կցվի իմաստով դրան տրամաբանորեն կապված

պար­­բե­րու­թյա­նը: Այս են­թադ­րու­թյան հիմ­նա­վոր­ման հա­մար վկա­­յա­կոչ­վում է վրաց վի­մագ­րու­թյու­նում դեռևս Ա. Շա­նի­ձեի նկա­տ­ած մի երևույթ, երբ փո­րագր­ման պա­հին մո­ռաց­ված բառն ա­վե­­լաց­վում է ար­ձա­նագ­րու­թյան վեր­ջում (տե՛ս Шанидзе А., Гру­зинская надпись ХII в. в селении Кош, ხელნაწერთა ინსტიტუტის მოამბე, No 1, 1959, էջ 8-9): Հե­ղի­նա­կի կար­ծիքն հա­մոզիչ հա­մա­րե­լով` ար­ձա­նագ­րու­թյան թարգ­մա­նու­թյան ժա­մա­­նակ այն նկա­տի ենք ա­ռել: Վ. Սիլոգավան և §ჯავახეთი. ისტორიულ-ხუროთმოძღვრული გზამკვლევი¦- ի խմբագրա­կազ­մը նշված

բառը, ի տարբերություն Գ. Օթխմե­զուրու, վեր­ծանում են ոչ թե տրական საყდარსა, այլ սեռական საყდრისა հոլովաձևով և ենթադրում (Վ. Սիլոգավա) արձա­նա­գրու­թյան վերջնամասի հետևյալ վերականգնումը. «საყდრისა ამის აღმშენებელსა … შეუნდოს ღმერთმან»; Թարգմ. «Այս տա­ճա­րը շինողին … Աստված ողորմի»: Արձա­նա­գիր քարի ընձեռած մակերեսի սղության պատճառով սույն վար­կա­ծը համարում ենք անհավանական:

Արձանագրության թվագրման հարցում միակարծություն չկա: Ի. Ռոստոմաշվիլու կարծիքով, այն փորագրվել է 1212 թ.: Վ. Ցիսկարիշվիլին արձանագրության ստեղծման թվա­կա­­նը կապում է Լաշայի թագավորական օծման տա­րուն՝ 1207 թ.: Ն. Բերձենիշվիլին վիմա­գի­րը մոտավոր կերպով թվա­­­գրում է ԺԳ դարի առաջին տասնամյակով: Վ. Սի­լո­գա­վան նշում է 1204 թ.:

Գերեզմանոց. տարածվում է ե­կե­ղե­ցու շուր­ջը: Առանձանապես ու­շագ­րավ են հա­վա­սա­րաթև խա­չա­քան­դակ­նե­րով հար­դար­ված քա­ռա­կող կո­թո­ղի պատ­վան­դա­նն ու թևա­վոր խա­չի բե­կո­րը:

1. Տապանաքար, եկեղեցու արևելյան պատի մոտ, ունի արդի վրացերեն արձանագրություն.

ლოდსა ქვეშე ამისა მდებარე არს გვამი მღვდლის პეტრე ხმალაძისა, რომელიც ჟამსა მახმედიანთაგან ქრისტიანეთა დევნულებისა, იყო შეძლებისამებრ შევლელი და რუსეთის მთა­ვ­რობის მოსვლასა, ძველთა ქრისტიანეთა ეკლესიის შეწყნარებისა ერთეული წინამძღვა­რი. აღმკითხველთაგან შენდობისა არს მო­ქე­ნე, რათა თქვენცა დღესა განკითხვისასა მიემ­თხვი­ნეთ შენდობასა. გარდაიცვალა წლი­სა 90-სა. სახსოვარი ესე აღაგეს მისთა მმად­ლო­ბელ­თა შვილთა.

Թարգմ. Այս քարի տակ հանգչում է Պետրոս քա­հանա Խմալաձեի աճյունը, որը մահմեդականների հալածանքի ժամանակ քրիստոնյաներին ըստ կա­րողության եղավ պահապան, իսկ ռուսական իշ­խա­­նության հաստատումից ի վեր՝ հին քրիս­տո­նեա­կան եկեղեցու միակ առաջնորդը: Ընթեր­ցող­նե­րից թողու­թյուն է հայցում, որպեսզի դատաստանի օրը դուք նույն­պես ներման արժանանաք: Վախ­ճան­վեց 90 տարե­կան հասակում: Այս հուշարձանը կանգ­­նեց­րին նրա շնորհակալ որդիները:

Հրատ. Ростомов И., Сборник Мат­ер­иалов для Опи­сания Мест­ностей и Племен Кав­ка­за, вып. XXV, 1898, ­с. 41: როსტომაშვილი, სოფელი ბარალეთი, «მოგზაური», էջ 28:

Ծանոթ. արձանագրության մեջ բացակայում է մահվան տա­րե­­թիվը, սակայն Ի. Ռոստոմաշվիլին տեղի բնակիչներից տե­ղե­կա­ցել էր, որ Պետրոս քահանա Խմալաձեն վախճանվել է 1855 թ. Ուստի հնարավոր է վերականգնել նաև նրա ծննդյան թվա­կա­նը՝ 1765 թ.:

Սբ. Հովհաննես եկեղեցի. գտնվում է գյուղից 1 կմ հյուսիս` Ականայի աղբյուրներից սկիզբ առնող վտակի աջ` հարավահայաց ձորալանջին: Միանավ, թաղածածկ, փոքրիկ շենք է: Ըստ մուտքի բարավորի պայտաձև շրջանակի մեջ և արևելյան ճակատում քանդակված հավասարաթև խաչերի և շինարվեստի առանձնահատկությունների՝ մատուռ-եկեղեցին կարելի է թվագրել Ե-Է դարերով: Ոչ հեռու` բլրալանջին պահպանվում է Սբ. Համբարձման քառակող կոթողը (Թ-Ժ դդ.): Արտաքին չափերն են՝ 5,00 x 3,27 մ:

Գյուղատեղի. Բարալեթից հարավ-արևելք գըտնըվում է Տերտեր-աուլ գյուղատեղին __8585. ბერძენიშვილი ნ., ჯავახეთის 1933 წლის ექსპედიციის დღიური: სის. 1, 1964, էջ 143, էջ 141: :