Բալխո

 

Տեղադրություն. գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 12 կմ հյուսիս-արևելք, Սբ. Սար կոչվող լեռան հարավային ստորոտին, ծ. մ. 1730-1760 մ բարձրության վրա:

Պատմություն. Բալխոն 1899 թ. երկրաշարժից առավել շատ տուժած գյուղերից էր, որտեղ թեև զոհեր չէին եղել, սակայն 48 տնից 45-ը քանդվել էր __11. «Մշակ», 1900, No 43, էջ 2: : Վիճակը շտկելու նպատակով տուժած գյուղերին օգնություն ցուցաբերող կոմիտեի միջոցներով 1902 թ. կառուցվել է 11 տուն (յուրաքանչյուրը` 600 ռ. արժողությամբ) __22. «Մշակ», 1902, No 265, էջ 1: :

Բնակչություն. հայտնի է, որ ԺԸ դարի երկրորդ կեսին Բալխոյում հաստատվել են ղարափափախ թուրքերը __33. Центральный государственный исторический архив Ленинграда (այսուհետև` ЦГИАЛ), ф. 1262, о. 1, д. 25, էջ 453: Տե՛ս նաև՝ ლომსაძე შ., სამცხე-jავახეთი (ხვიიი საუკუნის შუაწ¬ლიბიდან ხიხ შუაწლებამდე), თბილისი, 1975, էջ 332: :

Գյուղի ներկայիս բնակիչների նախնիները 1829-30 թթ. փոխադրվել են Կարնո նահանգի համանուն գավառի Ծաղկի (Ծաղկիս) __44. Ծաղկին (Ծաղկիս, այժմ՝ Şenyurt) հայաբնակ գյուղ էր` Կարին (Էրզրում) քաղաքից 34 կմ հյուսիս-արևելք: Ի դեպ, ծաղկիցիների մի մասն էլ հաստատվել էր Սաթխա գյուղում: գյուղից:

Վիճակագրություն. ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում գյուղի բնակչությունը շարունակաբար աճել է: Դրանում կարելի է համոզվել վիճակագրական տվյալների համադրմամբ ստեղծված հետևյալ աղյուսակից.

Տարեթիվ       տուն      արական     իգական         միասին

1840 __55 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:                               63                   64                      127

1841 __66 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 64:                               67                   60                      127

1842 __77 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 78:                               71                   68                      139

1844 __88 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 15:                               81                   79                      160

1845 __99 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 71-72:                               85                   82                      167

1847 __1010 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 35:                             83                  77                      160

1849 __1111 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 41:                             87                   89                      172

1853 __1212 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 37-38:                             90                   80                      170

1854 __1313 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 48-49:                             95                   91                      186

1857 __1414 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 53-54:                             95                   98                      1936

1860 __1515 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 66:                              107                  107                    214

1861 __1616 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 25:                              118                  115                    233

1862 __1717 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 22:                              120                  119                    239

1863 __1818 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22:                              123                  123                    246

1864 __1919 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 9:                              125                  121                    246

1865 __2020 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 12-13:                              126                  119                    245

1866 __2121 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:          19                126                  119                    245

1867 __2222 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 20-21:                              128                  126                    254

1868 __2323 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 28:                              131                  130                    261

1869 __2424 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9:                              140                  138                    278

1873 __2525 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 71-72:                              147                  149                    296

1875 __2626 «Մե­ղու Հա­յաս­տա­նի», 1875, No 44, էջ 2:          30

1878 __2727 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 218-219:                              170                  170                    340

1884 __2828 «Ար­ձա­գանք», 1885, No 3, էջ 43:          28

1887 __2929 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 40-41:                              223                  191                    414

1889 __3030 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 65-66:                              231                  198                    429

1890 __3131 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887 թ. 146:                              231                  198                    429

1891 __3232 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 145:                              238                  208                    446

1892 __3333 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 117:                              229                  206                    435

1893 __3434 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 42-43: Տե՛ս նաև՝ «Մուրճ», 1894, No 5, էջ 793:          40                224                  203                    427

1894 __3535 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 170-171:                              224                  204                    428

1897 __3636 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 143-144:                              243                  224                    467

1898 __3737 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 166:                              254                  242                    496

1899 __3838 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 101-102:                              244                  219                    463

1900 __3939 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 52:                              257                  228                    485

1901 __4040 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 68:                              264                  240                    504

1902 __4141 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 20-21:                              267                  240                    507

1905 __4242 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 263-264:                              297                  259                    556

1908 __4343 ՀԱԴ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 43:          63                308                  275                    583

1910 __4444 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ.3917, թ. 135-136:                              305                  280                    585

1912 __4545 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ.3920, թ. 18-19:                              329                  285                    614

1914 __4646 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 174-175: Ի դեպ, նույն թվա­կա­նի հուն­վա­րի 1-ին անց­կաց­ված մեկ այլ մար­դա­հա­մա­րի տվյալ­նե­րի հա­մա­ձայն, գյուղն ու­նե­ցել է 623 բնա­կիչ(“Кав­казский кал­ен­дарь на 1915 г.”, էջ 96):                              240                  289                    529

1916 __4747 ՀԱԴ, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 21-22:                              248                  300                    548

1918 __4848 ՀԱԴ, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4:          75                270                  330                    600

1921 __4949 ՀԱԴ, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1:                              110                  90                       200

1987 __5050 Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների։         186                                                                  800

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակցած 107 բալխոցիներից 60-ը զոհվել է __5151. Դավթյան Ա., Ջավախք, էջ 101::

Եկեղեցական-ծխական դպրոց. Բալխոն, հակառակ իր ոչ այնքան բազմամարդության, նույնպես կարողացել է բացել դպրոց, որի գործունեությունը, ըստ դիվանական վավերագրերի, ծավալվել է հետևյալ կերպ.

տարեթիվ        այլ տեղեկ.           ուսուցիչ                           աշակերտ

1865 __5252 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 2:                                                    1                                               21

1873 __5353 Խու­դո­յան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 514:                                                   15

1875 __5454 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 3, գ. 52, թ. 43:                                  Խա­չա­տուր Մուրադյանց                      15

1880 __5555 Խու­դո­յան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 514:         գոր­ծել է

1988                 9-ա­մյա                                                                              118

Սբ. Սահակ-Պարթև (Սբ. Հարություն) եկեղեցի. հիմնել են 1830-ականների սկզբին ավերակ գյուղատեղիում հաստատված հայերը: Եկեղեցու նախնական շենքը, որը հիշատակվում է, օրինակ, 1839 թ. __5656. ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 42-67: , օծված է եղել Սբ. Հարություն անվամբ և քարաշեն, փայտածածկ կառույց էր:

Բազմաթիվ վավերագրերում մինչև 1868 թ. եկեղեցին հիշատակվում է Սբ. Հարություն անվամբ, սակայն 1869 թ-ից հիշվում է նոր՝ Սբ. Սահակ-Պարթև անվամբ __5757. ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9: : Հետևում է, որ 1868-1869 թթ. տեղի է ունեցել եկեղեցու վերակառուցում և օծում: Եվ իրոք, այժմ էլ կանգուն եկեղեցու արևմտյան կողմից բացված մուտքի բարավորին փորագրված արձանագրությունը հաստատում է վերը նշվածը:

Արձանագիր քար. եկեղեցու մուտքի բարավորին, 11 տող.

ՆՈ­ՐՈ­ԳԵ­ՑԱՒ Ս(ՈՒՐ)Բ Ե­ԿԵ­ՂԵ­ՑԻՍ | Ա­ՆՈՒ|ԱՄԲ Ս(ՈՒՐ)Բ ՅԱ­ՐՈՒ|ԹԻՒՆ ԱՇ­ԽԱ­ՏՈՒ|ԹԵԱՄԲ ՀԱ­ՍԱ|ՐԱ­ԿՈՒ­ԹԵԱՆ ՅՈՐ|ԴՈՐ­ՄԱՄԲ ԵՒ ԽՐ|Ա­ՏԻՒՔ ԽԱ­ՉԱ­ԿԻՐ | ՄԻ­ՆԱՍ ՔԱՀ(Ա)ՆԱ(Յ)Ի ՄԿՐՏ­ՉԵԱՆ. 1868 | ՊԱԼ­ԽՈՅ ԳԵՂՋ:

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Արձանագիր քար` ընկած ե­կե­ղե­ցու առջև, 9 տող.

ՇԻ­ՆԵ­ՑԱՒ ՊԱ­ՐԻՍՊ Ե­ԿԵ|ՂԵՑ­ՒՈՅ ԱՐ­ԴԵԱՄԲ ԲԱ|ՐԵ­ՊԱՇՏ Ա­ԴԱՄ ՍՈ­ՂՈ|ՄՈ­ՆԵԱ­ՆԻ ԵՒ ԵՂ­ԲՈՐ | ՈՐ­ԴՈՑ ԻՒ­ՐՈ … Ի­ՇԱ|ՏԱԿ ՀԱՆ­ԳՈՒ­ՑԵԱԼ ԵՂ|ԲԱՐՑ ՅԱ­ՐՈՒ­ԹԻՒ­ՆԻ | ԵՒ ԳՐԻ­ԳՈ­ՐԻ. 15 ՄԱ(Յ)|Ի­ՍԻ 1898 Ա­ՄԻ. ՊԱԼ­ԽՕ ԳԻՒՂ:

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Տապանաքար. ե­կե­ղե­ցու առջև, 4 տող.

1879 Ա­ՄԻ 10-Ն ՅՈՒ­ՆԻ­ՍԻ ՊԱԼ­ԽՕ ԳԵՂՋ. | ԱՍՏ ՀԱՆԳ­ՉԻ ՏԱ­ՊԱՆ ԵՒ ՈՍ­ԿԵՐՔ ՄԵ­ԾԱ­ՀԱՄ­ԲԱՒ ՄԻ­ՆԱՍ ԽԱ­ՉԱ­ԿԻՐ | ՔԱ­ՀԱ­ՆԱ­ՅԻ ՄԿՐՏ­ՉԵ(Ա)Ն ԾՆԵ(Ա)Լ Ի ԿԱ­ՐԻՆ Ք(Ա)Ղ(Ա)ՔԷ ԹՒԻՆ 1815, 8 ՅՈՒ­ՆԻ­ՍԻ ԵՒ | ԱՅԺՄ ԱՄ­ՓՈ­ՓԵ­ՑԱՒ Ա­ՆՈՒԱՄԲ Ս(ՈՒՐ)Բ ՍԱ­ՀԱԿ ՊԱՐ­ԹԵ­ՒԻ ԵԿ(Ե)­ՂԵ­­ՑՈՅ Յ(Ի­ՇԱ)ՏԱ­ԿԻ:

Հրատ. ա­ռա­ջին ան­գամ:

Ծա­նոթ. հայտ­նի է, որ Մի­նաս Մկրտ­չյա­նը քա­հա­նա է ձեռ­նադր­վել Կա­րի­նում, Էջ­միած­նի միա­բան Ղա­զար ար­քե­պիս­կո­պո­սի կող­մից (ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 192, թ. 52): Նրա մասին ունենք նաև 1859 թ. հիշատակություն (ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3891, թ. 1): 1868 թ. գլ­խա­վո­րել է հնի տեղում նոր ե­կե­ղե­ցու կա­ռուց­ման աշ­խա­տանք­նե­րը: Վախճանվել է 1879 թ.: